Ամփոփում
Ալբերտ Ա. Ստեփանյան
Բանալի բառեր – հելլենիզմ (հունականություն), քրիստոնեական հելլենիզմ, ռետրո-հելլենիզմ, մշակութային հելլենիզմ, սոցիալական բարեփոխում, Արտաշես I, Տրդատ III, Արշակ II, Պապ, Վռամշապուհ, պատմագիտություն, Եղիշե, Մովսես Խորենացի:
Հոդվածը խնդիր ունի հարադրելու հելլենիզմի հիմնարար արդյունքները հայոց միջա վայրում: Ընդսմին, կարևորվում է հիմնախանդրի դիտարկ ման երկու հարթություն՝ քաղաքական և մշակութային: Առաջին հար թությունը խնդիր ունի բացահայտելու հելլենիզմի կեր պա փո խու թյուններն իր բնօրինակի և երկու տարակերպերի հաջորդակա նու թյամբ՝ քրիստոնեական հելլենիզմ և հետհայաց (ռետրո) հելլենիզմ: Դրանք ներկայացնում են հելլենիզմի երկու ալիքները հայոց միջավայրում՝ Ք.ա. III–I և Ք.հ. IV-V դարեր:
Բնօրինակը դիտ արկված է Արտա շես Ա-ի, քրիստոնեականը՝ Տրդատ Գ-ի, հետհայացը Արշակ Բ-ի և Պապի բարենորոգումների լույսի ներքո: Դրանց հիմնարար ընդհանրությունը ենթադրում էր զորեղ և կենտրոնաձիգ իշխանական կառույց՝ ագուցված քարիզմատիկ արքայական իշխանությամբ: Արդի ընկերաբանության դիտանկյունից (Մ. Վեբեր)՝ դա վարչական պատ րիմոնիա էր՝ միտված վերածվելու ավա տատիրության: Ի հակադրություն վերջինիս, հայոց միջավայրում առկա է նաև ավանդական պատրիմոնիան՝ հիմնված տոհմական (կլանային) կառույցների վրա: Զորեղ արքայական իշխանության պարագայում վերջինս կրավորական էր, մինչդեռ թու լաց ման պարագայում՝ դառնում էր հույժ ներունակ: Այս երկու միտումների բախումը հոդվածում քննարկվում են Արշակ Բ-ի և Պապի կառավարման տարիների փորձառությամբ:
Նախարարական ընդդիմությունը մշակել էր իր քաղաքական ծրագիրը, որը բացառում էր զորեղ արքայական իշխանությունը: Լավագույն դեպքում արքան կարող էր լինել «առաջինը ի թիվս հավասարների»:Կար նաև վատ թար տարբերակ, որն ընդհանրապես բացառում էր նրա իշխանությունը: Այս լույսով՝ Վռամշապուհ արքայի կառավարումը ներկայանում է իբրև լավատեսական տարբերակի մարմնավորում, որը խնդիր էր դրել լրացնել իշխանական բացարձակության կորուստը մշակութային արարմամբ: Ի վերջո, սակայն, հաղթանակեց վատթար տարբերակը. հայ նախարարների նախաձեռնությամբ 428 թվականին Տիզբոնում դատ կազմակերպվեց արքա Արտաշես/Արտաշիրի նկատմամբ: Եվ անկեց հայոց Արշակունյաց պետությունը:
Առավել ընդհանրական բնութագրմամբ՝ 4-րդ դարի վերջը – 5-րդ դարի սկիզբը հայոց միջավայրում ներկայանում է նաև իբրև անցում իշխանակենտրոն քաղաքակր թական կա ռույ ցից դեպի մշակութակենտրոնություն: Այն մշակութային հելլենիզմի տա րա կերպն էր և կազմում է հիմնախնդրի մեր լուսաբանման երկրորդ հարթությունը: Տրդատ Գ-ի և Գրիգոր Լուսավորչի անդուլ ջանքերով կյանքի կոչված հայոց Դարձը դարձավ այն խթանը, որը միավորեց Քրիստոնեական վարդապետությունը, հելլենիստական իմաստությունը և հայոց ավանդական մշակույթը: Իսկ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի շնորհիվ գիրը, տեքստը և գիրքը դարձան հայոց համակեցության կարևորագույն բաղադրիչներ:
Հոդվածում քննարկվում է հայոց միջավայրում հելլենիզմի երկու ալիքների ժառանգականության հիմնախնդիրը մշակույթի ամենատարբեր ասպարեզներում՝ քերականություն և ճարտասանություն, իմաստասիրություն և աստվածախոսություն, գրականություն և պատմագրություն: Հատ կապես շեշտադրված է պատմագրությունը՝ նկատի առնելով դրա կարևորագույն դերակատարությունը ազգային ինքնության կայացման և կերպափոխության գործում: Այն դիտարկված է ժանրային-սեմիոտիկ և իմաստային բազմազանու թյուն ների տեսքով՝ պարառելով պատմական պատումն իր կարճ և տևական, տեղական և համ ընդգրկուն, էպիկական և բանական, բնազանցական և թատերային ըմբռնումների համածիրում: Իբրև ասվածի թանձրացումներ ներկայացված են հայոց հելլենիզմի երկու ալիք ների խոշորագույն պատմագրական տեքստերը՝ հեղինակված, մի կողմից, Մետրոդորոս Սկեպսացու և Արտավազդ Բ-ի, մյուս կողմից, Եղիշեի և Մովսես Խորենացու կողմից: