Ամփոփում
Էմմա Լ. Չուգասզյան
Մեր ուսումնասիրությունը նվիրված է 1615 թ. Մեսրոպ Խիզանցու նկարազարդած ձեռագրերից մեկին, որին շատ դաժան ճակատագիր է բաժին հասել։ Խոսքը Լոս Անջելեսի Ժ. Փոլ Գեթթիի պատկերասրահում պահվող թիվ 83.MB.71 ձեռագրի մասին է, որն անվանում են նաև «Լյուդվիգ II 7» (պատկեր 1), քանի որ ձեռագիրը մինչ Փոլ Գեթթիի սեփականությունը դառնալը պատկանել է արվեստի հանրահայտ կոլեկցիոներ Փիթեր Լյուդվիգին։ 1615 թ. Ուստա Մարտիրոսի կողմից պատվիրված այս ձեռագիրը մինչ 1737 թվականը եղել է նրա ընտանիքի սեփականությունը, որից հետո այն հայտնվել է Սպահանում՝ մի մասնավոր հավաքածուում։ 1897 թ. ձեռագիրը ձեռք է բերում հանրահայտ կոլեկցիոներ և հնագետ Ժան Ժակ-Մարի դե Մորգանը։ Մորգանի մահից հետո այս ձեռագրի հետագա ճակատագիրը 30 տարուց ավել անհայտ է մնում, մինչ այն պահը, երբ ձեռագիրը կամ ավելի ճիշտ՝ այն, ինչ դրանից մնացել էր, հայտնվում է ֆրանսիացի դիվանագետ Ժան Ֆելիքս Պոցցիի հավաքածուում։
Ավետարանի՝ Մորգանի մոտ լինելու տարիներին՝ 1913 թ., այն մանրամասն ուսումնասիրել և տպագրել է Ֆրեդերիկ Մակլերը, որի աշխատության շնորհիվ այսօր մեզ հասանելի են ձեռագրի բոլոր մանրանկարների սև ու սպիտակ լուսանկարները, և կարելի է պատկերացում կազմել, թե ինչ տեսք է ունեցել ձեռագիրը մինչ մասնատվելը և Ժ. Ֆ. Պոցցիի հավաքածուում հայտնվելը։ Ըստ Մակլերի՝ Ավետարանն ուներ 275 թերթ: Այն սկսվում էր տերունական շարքի` իրար հաջորդող 16 մանրանկարներով, որոնք էին Ավետումը, Քրիստոսի ծնունդը, Էջքը դեպի դժոխք, Յուղաբեր կանայք Տիրոջ գերեզմանի մոտ, Այլակերպությունը, Տեառնընդառաջը, Մկրտությունը, Ղազարոսի հարությունը, Մուտքը Երուսաղեմ, Ոտնլվան, Քրիստոսի ձերբակալությունը, Խաչելությունը, Պայծառակերպությունը, Հոգեգալուստը, Քրիստոսը փառքի մեջ և Ահեղ Դատաստանը։ Բացի այդ՝ ձեռագրում ընդգրկված էին 4 Ավետարանիչների դիմանկարներն իրենց անվանաթերթերով, Եվսեբիոսի և Կարպիանոսի նամակները և 8 խորաններ, ընդհանուր՝ 34 մանրանկար։ 1971 թ., երբ Ժ. Ֆ. Պոցցին Փարիզի Դրուոյի աճուրդի տանը վաճառում է իրեն պատկանող ձեռագրից մնացած հատվածը, այն արդեն 246 թերթ էր, որից 18-ը մանրանկարներ էին՝ 4 Ավետարանիչներն իրենց անվանաթերթերով, Եվսեբիոսի և Կարպիանոսի նամակները և 8 խորանները։ Հենց այս տեսքով էլ ձեռագիրը 1974 թ. գնում է գրավաճառ Հանս Փիթեր Քրաուսը, որն այնուհետև՝ 1976 թ., այն վաճառում է գերմանացի կոլեկցիոներ Փիթեր Լյուդվիգին, որից էլ ձեռագիրը 1983 թ. անցնում է Գեթթիի թանգարանին։
Ստացվում է, որ 1913 թվականից հետո մի բարբարոս ձեռք կտրել է ձեռագրից 29 էջ, որոնցից 16-ը տերունական շարքի մանրանկարներն էին։ 1958 թ. մեր ձեռագրի տերունական մանրանկարներից երկուսն արդեն գտնվում էին Դուբլինի Չեսթեր Բիթթի գրադարանում: Դրանք են՝ «Յուղաբեր կանայք Տիրոջ գերեզմանի մոտ» և «Քրիստոսը փառքի մեջ» (պատկեր 2, 3)։ 1959 թ. Չեսթեր Բիթթիի գրադարանը ձեռք է բերում ձեռագրին պատկանող ևս մեկ տերունական մանրանկար՝ «Քրիստոսի ձերբակալությունը»։
Ձեռագրի տերունական մանրանկարներից մեկն էլ՝ «Մկրտությունը» (պատկեր 4), 1952 թ. հայտնվում է Փարիզի հանրահայտ Ռադտոն և Լադիեռ միջնադարյան արվեստի ցուցասրահի հավաքածուում։ Այս մանրանկարի՝ հետագա երեսուն տարիների ճակատագիրը դեռևս անհայտ է, սակայն, Գեթթիի թանգարանի տրամադրած տվյալների համաձայն, գիտենք, որ թանգարանն այս էջը ձեռք է բերել 1985 թ. Նյու Յորքի մասնավոր հավաքածուներից մեկից։
1972 թ. հունվարին, երբ ձեռագիրը նոր էր ձեռք բերվել Փիթեր Քրաուզի կողմից և գտնվում էր նրա գրավաճառատանը Նյու Յորքում, այն ուսումնասիրելու առիթ է ունենում Մատենադարանի փոխտնօրեն Բաբկեն Չուգասզյանը, որին ուղեկցում էր հայ արվեստի կոլեկցիոներ և նրա մտերիմ բարեկամ Հարություն Հազարյանը։ Վերջինս մատյանն ուսումնասիրելու պահին գրպանից հանում է ձեռագրի մի թերթ, ցույց տալիս Բ. Չուգասզյանին և հայտնում, որ, իր կարծիքով, այն պատկանում է նույն Ավետարանին։ Հ. Հազարյանը ձեռագրի թերթը ձեռք էր բերել 1971 թ. Փարիզում, և երբ Քրաուզը ցույց էր տվել իր նոր գնած ձեռագրիը, Հազարյանն անմիջապես նկատել էր դրանց նմանությունը։ Կարելի է ենթադրել, որ Հ. Հազարյանի՝ Փարիզում ձեռք բերած էջը հենց Ռադտոն և Լադիեռ ցուցասրահում եղած «Մկրտության» տեսարանն էր, քանի որ նրա հավաքածուն իր մահից հետո՝ 1985 թ., վաճառվում է Նյու Յորքի Սոթբիսի աճուրդի տանը, և, ինչպես արդեն նշեցինք, Գեթթիի թանգարանը «Մկրտության» մանրանկարը ձեռք է բերել 1985 թ. Նյու Յորքի մասնավոր հավաքածուներից մեկից։
Մեզ հաջողվեց պարզել, որ 1986 թ. Փարիզում տեղի ունեցած «Հայ արվեստը մասնավոր հավաքածուներում» ցուցադրության ժամանակ ցուցադրվում է մեր ձեռագրին պատկանող և այժմ կորած համարվող մանրանկարներից ևս մեկը, որը ներկայացնում է Համբարձման տեսարանը (պատկեր 5)։ Ցուցահանդեսի կազմակերպիչներն ու փորձագետներն այն չեն վերագրել Մեսրոպ Խիզանցուն և գլխի չեն ընկել, որ էջը պատկանում է այս հանրահայտ վարպետի ձեռագրին։ Մանրանկարը ցուցադրության կատալոգում ներկայացված է որպես 17-րդ դարի Ավետարանի էջ, որում առկա լուսանկարի շնորհիվ այսօր մենք ունենք Համբարձման տեսարանի գունավոր պատկերը։ Այնուամենայնիվ, 1986 թ. ցուցադրությունից հետո այս մանրանկարի ճակատագիրն անհայտ է, քանի որ ցուցադրությանը մասնակցած կոլեկցիոներները ցանկացել են անանուն մնալ։
Մեր ուսումնասիրության ընթացքում պարզեցինք նաև, որ հավանաբար նույն անհատ կոլեկցիոներին պատկանող մեկ այլ մանրանկար, որը նույնպես մեր քննության ձեռագրից է և ներկայացնում է «Էջք դեպի դժոխք» տեսարանը (պատկեր 5), 2009 թ. նոյեմբերին վաճառվել է Փարիզի Դրուոյի աճուրդում՝ կրկին չվերագրվելով Մեսրոպ Խիզանցուն կամ մեր Ավետարանին։ Այս մանրանկարի գտնվելու վայրն այսօր նույնպես անհայտ է մնում։
Այսպիսով՝ առ այսօր հայտնի էր Մեսրոպ Խիզանցու 1615 թ. նկարազարդած Ավետարանի տերունական մանրանկարներից 4-ի գտնվելու վայրը, որոնց ավելացան ևս երկուսը, որոնք զետեղված են անանուն մասնավոր հավաքածուներում։ Սակայն բոլորովին վերջերս ֆրանսաբնակ կոլեկցիոներ Գիյոմ Արալը ձեռք է բերել մի մանրանկար, որը նույնպես պատկանում է մեր քննության առարկա ձեռագրին։ Մանրանկարում ներկայացված են Քրիստոսի ծնունդը և մոգերի երկրպագությունը (պատկեր 7)։
Մանրանկարն առաջին անգամ տեսնելուն պես մեզ համար պարզ դարձավ, որ այն Մեսրոպ Խիզանցու աշխատանքն է, սակայն ավելի մանրամասն ուսումնասիրությունից հետո կարողացանք պարզել, որ այն պատկանում է Գեթթի թանգարանում պահվող թիվ 83.MB.71 ձեռագրին։ Ավելի քան հարյուր տարի կորած համարվող մանրանկարն այս ամբողջ ընթացքում Փարիզում էր։
Միջազգային արվեստի բազմաթիվ ցուցադրությունների զարդը դարձած այս ձեռագիրը 20-րդ դարում անհետացած ամենակարևոր ձեռագրերից մեկն է, որի 11 տերունական մանրանկարները մինչ օրս կորած են համարվում, և դրանց հայտնաբերումն ու հանրայնացումը պիտի դառնան ժամանակակից արվեստաբանների առաջնահերթ խնդիրներից մեկը։