Author Archives: Admin

1918-1920 թթ. ստեղծված աշխարհաքաղաքական նոր իրադրության պայմաններում վրացիներն ու կովկասյան թաթարները ներկայացան մեկը մյուսի դեմ ուղղված տարածքային պահանջներով: Վրաստանի և Անդրկովկասում հայտնված արհեստածին «Ադրբեջան» կազմավորման միջև սահմանավեճերը համառ ու տևական բնույթ ստացան և ընդհուպ ռազմական բախումների վերածվեցին հատկապես Զաքաթալայի օկրուգի պատկանելության հարցում: Ադրբեջանի նկրտումները Զաքաթալայի օկրուգի նկատմամբ տեղավորվում էին «Մեծ Ադրբեջան» ծրագրի շրջանակում: Օգտվելով տարածաշրջանում Օսմանյան կայսրության բանակի առկայությունից` մուսավաթական կառավարությունը, չսպասելով սահմանավեճերի վերջնական կարգավորմանը, նպատակադրվեց դավադիր քայլերով բռնազավթել Զաքաթալայի օկրուգը:

Ադրբեջանում 1920 թ. ապրիլի 28-ին խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ղեկավարությունը նույնպես պահպանեց մուսավաթականների ծավալապաշտության ռազմավարական ուղեգիծը և շարունակեց համակարգված քայլեր ձեռնարկել «Մեծ Ադրբեջան» ծրագիրն իրականացնելու համար: «Սոցիալիստական ինտերնացիոնալիզմի» քողի տակ գործող ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Հյուսիս-Կովկասյան բյուրոն, հանձին նրա նախագահ Ս. Օրջոնիկիձեի, սատարեց այդ ծավալապաշտական քաղաքականությանը և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին բռնակցվեց Զաքաթալայի օկրուգը: Այսպիսով, եթե երիտթուրքերն ու մուսավաթականները համաթյուրքական օղուզական պետության հայեցակարգի շրջանակում ստեղծեցին արհեստածին «Ադրբեջան» կազմավորումը, ապա ՌՍԴԽՀ բարձրագույն ղեկավարությունը տարածաշրջանում թյուրքական գործոնի ամրապնդման միջոցով համաշխարհային հեղափոխության խթանման նպատակից ելնելով, ըստ էության, նույնպես նպաստեց «Մեծ Ադրբեջան» համաթյուրքական գաղափարի իրականացմանը:

Կանանց իրավունքների պաշտպանությունը լուրջ մարտահրավեր է առաջադեմ մարդկության համար, քանի որ կանայք հասարակության ամենախոցելի անդամներից են ու անհամաչափորեն թիրախավորվում են հակամարտությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների ժամանակ: Վերջին տասնամյակներում կրկին ականատես ենք եղել մարդկության դեմ հանցագործությունների, որոնք հատկապես թիրախավորել են կանանց: Այս հոդվածի շրջանակներում քննարկվում է 1988-1990 թվականներին Սումգայիթ, Կիրովաբադ (Գանձակ) և Բաքու քաղաքներում հայերի կոտորածների ժամանակ կանանց նկատմամբ կիրառված սպանությունների, բռնության ու նվաստացումների հարցը: Այդ հանցագործությունները դեռևս բավարար չափով չեն ուսումնասիրվել, մասնավորապես՝ միջազգային քրեական իրավունքի համաձայն հանցագործությունների դասակարգման տեսանկյունից: Ավելին, զգալի բաց կա նաև Սումգայիթում, Կիրովաբադում և Բաքվում տեղի ունեցած կոտորածների ժամանակ կանանց նկատմամբ բռնությունների ուսումնասիրության խնդրի շուրջ: Հոդվածի նպատակն է վերապրածների վկայությունների, իրավական փաստաթղթերի, զեկույցների վերլուծության միջոցով ներկայացնել ավելի խորը ուսումնասիրություն հայ կանանց նկատմամբ իրագործված բռնությունների վերաբերյալ: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նշված կոտորածների ընթացքում հայ զոհերի գրեթե կեսը կանայք էին, որոնք ընդգրկում էին տարբեր տարիքային խմբեր՝ դեռահաս աղջիկներից մինչև 80-90 տարեկան տարեց կանայք: Հայ կանայք ոչ միայն սպանվել կամ վիրավորվել են, այլև շատերը ենթարկվել են սարսափելի բռնության, այդ թվում՝ խոշտանգումների, բռնաբարության, հրապարակային նվաստացման և այլ գործողությունների, որոնք նպատակ ունեին նսեմացնել նրանց արժանապատվությունը: Հոդվածի նպատակն է առկա փաստական նյութի հիման վրա որոշակիորեն դասակարգել հայ կանանց նկատմամբ իրագործված բռնությունները, դրանք դիտարկել էթնիկ հակամարտության համատեքստում որպես գենդերային բռնության ձև՝ նպաստելով պատմության այս ողբերգական էջի ավելի ամբողջական քննությանը:

Սույն հոդվածում ուսումնասիրվում է պավլիկյանների և թոնդրակեցիների պատմական դերակատարության արտացոլումը 18-20-րդ դարերի հայ պատմագիտության մեջ։ Հենց այս շրջանում սկզբնավորվեց հիմնախնդրի ուսումնասիրությունը, և ամրապնդվեցին մինչ օրս բանավեճի առարկա հիմնական պատումները։ Քննելով այս շրջանի հետազոտությունները՝ հոդվածում ներկայացվում է, թե ինչպես են պավլիկյանների և թոնդրակեցիների պատմագիտական ընկալումները տատանվել նրանց վտանգավոր աղանդավորներ կամ հերետիկոսներ դիտարկելու և բարենորոգչական գաղափարների առաջամարտիկներ համարելու միջև։

Դիտարկվող շրջանում հրապարակված հետազոտությունները հիմնախնդիրը ներկայացնում էին հիմնականում կրոնական և աստվածաբանական տեսանկյունից, հետևաբար, որպես կանոն, կիրառելի էին «աղանդավոր» և «աղանդ» բնորոշումները։ Հայ ավետարանական պատմագիրները, Հայաստանում սեփական արմատները փնտրելու նպատակով որդեգրել էին «շարժում» եզրը, ուստիև պավլիկյաններին ու թոնդրակեցիներին փորձում էին ներկայացնել որպես բարենորոգիչներ։

Հոդվածի եզրակացութունը` պավլիկյանների և թոնդրակեցիների վերաբերյալ բանավեճերն աղերսվում են ազգային և կրոնական ինքնության հարցերին։ Ըստ այդմ՝ հակոտնյա մոտեցումներն արտացոլում են աշխարհում հայերի տեղը հասկանալու և վերագնահատելու ջանքերը։

Հոդվածն իրականացնում է Լևոն Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» վեպի ուսումնասիրությունը՝ բացահայտելով նրանում հայոց հավաքական ինքնության որոնման համար շրջանակման հնարի կիրառման աշխատակարգերը: Ստեղծագործության կառուցվածքային վերլուծությամբ ցույց է տրվում, որ վեպը ծավալվում է հորիզոնական դասավորությամբ պատումային երկու՝ դասախոսական և օրագրային շրջանակների աստիճանական (շղթայական) կառուցմամբ: Հիմնական այս պատումներից (դիեգեսիսներ) յուրաքանչյուրն ընդգրկում է ուղղահայաց դասավորությամբ պատումային այլ շրջանակներ:

Մանրամասն ուսումնասիրելով պատումային բոլոր մակարդակները, նրանց միմյանց հարաբերվելու կերպն ու գործառույթները՝ հոդվածում այն տեսակետն է ներկայացվում, որ ազգային ինքնության վերակառուցարկման, արդիականացման և շարունակականության ապահովման համար գեղարվեստական տիրույթում ելքերի որոնման դեգերումներում Խեչոյանը շրջանակման հնարն օգտագործում է հայկականություն հովանի պատումի, իսկ առավել կոնկրետ այն պայմանավորող մեծ պատումներից Փոքր Մհերի առասպելի կազմաքանդման և ազգային գաղափարախոսության խոսույթների վերանայման նպատակով: Վերլուծությամբ ստացված տեղեկությունների հիման վրա ցույց է տրվում, որ այս վեպում երկու դիեգեսիսների և նրանցում տեղ գտած պատումային բազմաթիվ մակարդակների հարաբերման արդյունքում Խեչոյանի անցած ճանապարհը հատկանշվում է մի քանի փուլով՝ հավաքական ինքնության ավանդական ձևի կարևորում և մեկնաբանում, ազգային ինքնության նոր հարացույցի մշակման համար նախաքրիստոնեական և քրիստոնեական բոլոր հարացույցների համադրում, «հաշտեցում», վերածնված խորհրդանշանների և պատումների շուրջ տարատեսակ քննարկումներ, վերաիմաստավորումներ: Այսպիսի ճանապարհով և էպոսի ու հատկապես Փոքր Մհերի միջոցով Խեչոյանին հաջողվում է հաղթահարել ինքնության կորստի վախերը՝ մշակելով ազգային ինքնության նոր՝ ընդհանրական հարացույց, որում կարևոր դեր ունեն արժեհամակարգը՝ որպես նախաքրիստոնեական և քրիստոնեական արժեքների համաձույլ, Ագռավաքարը՝ որպես նոր արժեհա-
մակարգի պաշտպան ինստիտուտ, և Փոքր Մհերը՝ որպես հասարակական բոլոր գործառույթների ներմարմնավորում, նոր արժեքների կրող ու պաշտպան: Ավելին՝ հենց տեքստային հատույթների թուլացման և մետալեպսիսի միջոցով է, որ հնարավոր է լինում վերջնականապես ընկալել Փոքր Մհերի խեչոյանական մեկնաբանությունը. Մհերը ո՛չ «աշխարհից նեղացած» հերոս է, ո՛չ էլ անգամ բացառապես փրկչական գործառույթի կրող. նա հայոց ինքնության պահպանման երաշխիքն է:

Հոդվածում ուսումնասիրվում է գնահատողականությունը մեդիալեզվի տիրույթում: Գնահատողականությունն իր միջուկային էությամբ վերաբերմունքային-հասկացական կարգ է, որը մեդիատեքստում դառնում է հանրային կարծիքի արտահայտության գործիք։ Այն արտացոլում է հաղորդողի սուբյեկտիվ դիրքորոշումը իրադարձության կամ անձի նկատմամբ և ԶՀՄ-ում վերափոխվում է գաղափարական ու ներգործական ազդակի։ Հատկապես թվային միջավայրում, որտեղ բովանդակության տարածումը հաճախ հիմնված է վերաբերմունքի վրա, գնահատողականությունը դառնում է մեդիալեզվի առանցքային բաղադրիչ։

Լեզվաբանական ուսումնասիրություններում այն դիտարկվել է որպես համակարգ, որը ներառում է վերաբերմունքի, ներգրավվածության և աստիճանակարգության չափորոշիչներ։ Հայ գիտական դաշտում թեման դեռևս համարժեքորեն ուսումնասիրված չէ, չնայած առկա են առանձին դիտարկումներ մամուլի լեզվի, հանրային խոսքի ու գովազդի վերաբերյալ։ Հոդվածը նպատակ ունի համակողմանի ներկայացնելու գնահատողականության դերը ժամանակակից ԶՀՄ-ում՝ ուսումնասիրելով այն թե՛ լեզվական մակարդակով (բառ, նախադասություն), թե՛ խոսույթային ու համատեքստային հարթություններում՝ հաշվի առնելով հեղինակին, լսարանը, ժանրը, մեդիամիջավայրը և մշակութային-քաղաքական համատեքստը։

Հոդվածը նվիրված է Պարույր Սևակի ստեղծագործությունների հայերեն և անգլերեն թարգմանությունների համարժեքությանն առնչվող խնդիրներին Դորա Սաքայանի բազմաշերտ և համակողմանի մոտեցմամբ, համատեքստի խորիմացությամբ, հմուտ վերլուծությամբ և թարգմանությամբ:

Թարգմանչի համար գեղարվեստական թարգմանությունը մարտահրավերներով լեցուն մի ուղի է, որը նրանից պահանջում է հեղինակի ստեղծագործական ողջ ճանապարհի ուսումնասիրություն, խոր ըմբռնում, բնագրի ոգու ընկալում և հետո միայն վերարտադրում սեփականը դարձած մտքի, զգացմունքների, հուզաարտահայտչական ներաշխարհի և փորձառության վրա հիմնված ճշգրիտ արտահայտությումբ՝ բնագրի լեզվին և ոճին համապատասխան:

Գեղարվեստական թարգմանությունը համարժեքության հստակ սկզբունքներ չի կարող նախանշել: Թարգմանիչը պետք է կարողանա ճիշտ ընտրություն կատարել՝ այդպիսով հավատարիմ մնալով բնագրին և ընդառաջ գնալով թիրախային լեզվի ընթերցողին: Հաշվի առնելով, որ գեղարվեստական գրականության մեջ թարգմանաբանական խնդիրները բազմազան են և բազմաբնույթ, անչափ կարևոր է ճիշտ և հստակ ռազմավարություն որդեգրել լուծումներ տալու համար: Հարցը պետք է դիտարկել իմացական հայեցակերպից, քանի որ տարբեր մշակույթներն ու լեզուները իմաստավորվում և կիսում են միևնույն իմացական հիմքը, կառուցում իրենց համակարգերը հասարակության համընդհանուր ճանաչողության դիրքերից:

Այսպիսով՝ համարժեքությանը վերաբերող ուսումնասիրությունները եղել և մնում են թարգմանաբանության առանցքային հարցերից մեկը, որին անդրադարձել և շարունակում են անդրադառնալ տարբեր լեզվաբաններ: Եվ չնայած արդեն իսկ կատարված աշխատանքներին և ունեցած ձեռքբերումներին` այն շարունակում է մնալ որպես կարևոր ուսումնասիրության խնդրո առարկա:

Բեյրութի «Վահէ Սեթեան» հրատարակչությունը լույս է ընծայել XX դարի երկրորդ կեսի ականավոր ազգային -քաղաքական գործիչ, ՀՅԴ գաղափարախոս և հրապարակագիր Սարգիս Զեյթլյանի (1930-1985 թթ.) կյանքի ու գործունեության համակողմանի քննությանը նվիրված պատմաբան Կարո Հովհաննիսյանի մենագրությունը:

Սա հեղինակի աշխատության Ա հատորն է, որն ընդգրկում է Ս. Զեյթլյանի կյանքի ու գործունեության մինչև 1966 թ. պատմաշրջանը, ուստի ծրագրված է սույն աշխատության Բ հատորյակի տպագրությունը, որը բովանդակելու է 1966-ից մինչև նրա մահը (1985 թ.) գործունեության ամբողջական համայնապատկերը (Յովհաննէսեան, 2025, 11):

Ներկա հրապարակման մեջ ներկայացրել ենք Կ. Հովհաննիսյանի
վերլուծություններն ու գնահատականները Ս. Զեյթլյանի հարուստ կյանքի ու բեղուն գործունեության վերաբերյալ։ Ըստ անհրաժեշտության բերելու ենք նաև մեր դիտարկումներն ու պարզաբանումները:

Վերոնշյալներից հիմնականն այն է, որ ՀՅԴ գաղափարաբանութան մայր երակից սնված Սարգիս Զեյթլյանը 20-րդ դարի երկրորդ կեսի սկզբունքորեն նոր պայմաններում ամբողջացրեց ու ընդարձակեց Հայ Դատի ռազմավարական առաջադրանքների շրջանակը՝ նրանում ներառելով հայկական անկախ պետականության վերականգնման գաղափարի նյութականացման խնդիրը, ուստիև դարձավ հայ ազգային գաղափարախոսության ամենաակնառու կրողն ու արմատավորողը սփյուռքյան պայմաններում:

Ընթերցողների դատին հանձնված մենագրությունն իր տեսակի մեջ առաջինն է՝ նվիրված մեծ հայրենասեր ու ականավոր տեսաբան Ս.Զեյթլյանի կյանքին ու գործին: Ցավոք, նա ապրեց ընդամենը 55 տարի, բայց այդ ընթացքում հասցրեց խորը հետք թողնել հայ քաղաքական մտքի պատմության մեջ: Կարելի է կռահել, որ աշխատությունը նվիրված է սփյուռքյան մեծ մտավորականի ու գործչի նահատակության 40-ամյա տարելիցին: Ուստի այն կոչված է վերականգնելով ամբողջական ճշմարտութունը՝ Սարգիս Զեյթլյանի երբեք չխամրող գաղափարների ներկայացման միջոցով ամրապնդելու Սփյուռք-Հայաստան մտավոր, հասարակական-քաղաքական և հոգևոր կապերը:

Արդի հայագիտությունը 2024 թվականին արգասավորվեց գերմանալեզու մի արժեքավոր աշխատությամբ, որի համահեղինակներն են վաստակաշատ հայագետներ գերմանացի պրոֆ․ Թեսսա Հոֆմանը և նորվեգացի դր․ Վինֆրիդ Կ․ Դալմանը։ «Հայաստանի աշխարհաքաղաքական ճակատագիրը․ անցյալ և ներկա» վերնագրով ստվարածավալ աշխատությունն ինքնատիպ և խիստ արժեքավոր է մի շարք տեսանկյուններից։ Նախ՝ դրանում ներկայացված է հայ ժողովրդի ամբողջական պատմությունը ակունքներից մինչև մեր օրերը, ընդ որում՝ գիտական լուսաբանում են ստանում տարբեր դարաշրջանների վերաբերող այն հարցերը, որոնց շուրջ օտար ուսումնասիրողների տեսակետները միշտ չէ, որ անկողմնակալ են եղել։ Երկրորդ՝ աշխատությունը բաղկացած է երկու բաժիններից և 18 գլուխներից. առաջին բաժնի տասը գլուխներում ներկայացված է հայոց հազարամյակների պատմությունը ընդհուպ մինչև Հայաստանի երրորդ հանրապետության հռչակումը, իսկ երկրորդում ութ գլուխներով լուսաբանվում են դրան հաջորդած մոտ երեսունհինգ տարվա իրադարձությունները։ Դա ինքնին փաստում է, թե հեղինակների համար որպիսի կարևոր առաջնահերթություն է եղել հաղթանակներով և պարտություններով, նաև չլուծված խնդիրների առատությամբ բնորոշվող նորագույն շրջանի հետազոտությունը, որի առանցքը կազմում են Արցախյան հակամարտությունն ու դրա համատեքստում ծավալվող իրադարձությունները։ Գրքի կարևոր արժանիքն է նաև այն հանգամանքը, որ շարադրանքը ծայրից ծայր «քարտեզագրված» է։ Այլ կերպ ասած՝ տարբեր ժամանակաշրջաններում Հայաստանը ներկայացնելիս պատկերված են նաև համապատասխան քարտեզներ, որոնցով նյութի մատուցումն ավելի առարկայական, իսկ հեղինակային եզրակացութուններն ու ընդհանրացումներն՝ անառարկելի են դառնում։

Աշխատությունը, որում բազմակողմանիորեն լուսաբանվում են ոչ միայն Հայաստանի և արցախյան հակամարտության, այլև հայկական սփյուռքի պատմությունը, մի յուրօրինակ հանրագիտարան է կամ դասագիրք նրանց համար, ովքեր կցանկանան խոր և ամբողջական գիտելիքներ ձեռք բերել ինչպես այդ հարցերի, այնպես էլ դրանց համատեքստում տեղի ունեցած տարածաշրջանային ու միջազգային իրադարձությունների վերաբերյալ։