Category Archives: ԱՐԽԻՎ

Գեւորգ Ս. Խուդինյան, Մկրտիչ Դ. Դանիելյան

Արխիվային նորահայտ վավերագրերի այս ծավալուն փաթեթը լույս է սփռում ՀՅ Դաշնակցության Բաքվի («Ոսկանապատի») կազմակեր- պության գործունեության լիովին անհայտ էջերի վրա։

«Վէմ» հանդեսի 2023 թվականի վերջին համարում հրապարակվել են Ռուսաստանի Ոստիկանության դեպարտամենտի հանձնարարությամբ 1895 թ. աշնանը Բաքվի դաշնակցական գործիչների բնակարաններում իրականացված խուզարկությունների մասին վկայող փաստաթղթերը։ Սակայն դրա հետևանքով սկիզբ առած ձերբակալությունների արդյունքում Ռուսաստանի Արդարադատության նախարարությունում «Ոսկանապատի» գործիչների հանդեպ սկսված մանրամասն հետաքննությանն առնչվող վավերագրերը մինչ օրս անհայտ են մնացել հետազոտողների համար։

Մանյակ Մ․ Երանոսյան

19-րդ դարի վերջերին հայության իրավունքները սահմանափակելու մի շարք փորձերից հետո՝ 20-րդ դարի սկզբներին, ցարական Ռուսաստանն անցավ պետական մակարդակով կազմակերպվող հալածանքների, բռնությունների ու պատժիչ գործողությունների քաղաքականությանը:

Ցարական Ռուսաստանի Ոստիկանության դեպարտամենտի 1890-ական թվականների գաղտնընթերցումներում

Մկրտիչ Դ. Դանիելյան

Օսմանյան կայսրությունում 1895 թ. աշնանը մոլեգնող հայերի զանգվածային կոտորածներին զուգահեռ՝ ցարական իշխանություններն Անդրկովկասում սկսեցին հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչների հալածանքներն ու ձերբակալությունները:

1885 թ. փետրվարին հայկական դպրոցների փակման կապակցությամբ

Գոհար Գ. Ավագյան

Անդրկովկասին տիրելուց հետո հիմնելով պետական ուսումնական հաստատություններ՝ ցարական կառավարությունը նպատակ ուներ բարձրացնելու ռուսաց լեզվի դերը տարածաշրջանում՝ նպաստելով նրա տարածմանը, ռուսական գահի հանդեպ սերմանելով հպատակության ու հավատարմության զգացումներ և նախապատրաստելով որոշակի մասնագիտական որակավորում ունեցող անձանց վարչական պաշտոններ վարելու համար:

Ռուսաստանի Ոստիկանության դեպարտամենտի հետաքննությունը Բագրատ վարդապետ Թավաքլյանի 1895 թ. նոյեմբերի 12-ի քարոզի վերաբերյալ

Մկրտիչ Դ. Դանիելյան
«Մեզ հարկավոր չէ օգնության որևէ խնդրանքով դիմել մի որևէ տիրակալի, քանի որ, Աստծուց բացի, մենք որևէ այլ տիրակալ չունենք և միայն Աստծուց պետք է աջակցություն խնդրենք, և դրանից հետո ինքներս աջակցենք մեկս մյուսին: Ահա, օրինակ, երբ մարդ գտնվում է մահվան մահճում, բժիշկ են հրավիրում, բայց բժիշկը ի վիճակի չէ միայն իր ուժերով փրկել մահացողին: Այդպես էլ մենք՝ հայերս, գտնվում ենք մահացողի վիճակում, ուստի հարկ չկա օգնություն սպասել, այլ պարտավոր ենք լոկ խնդրել Աստծուն, որպեսզի նա մեզ ուժ ու եռանդ պարգևի՝ օգնություն ցույց տալու համար մեր եղբայրներին: Այդ պատճառով խորհուրդ եմ տալիս Ձեզ օգնության խնդրանքով չդիմել ոչ մի տերության, քանի որ այդ տերությունները հետևում են միայն իրենց շահերին, իսկ մինչ այդ մեր եղբայրներին մորթում են: Մեկ անգամ էլ եմ ասում Ձեզ, մի՛ դիմեք կողմնակի օգնության, այլ ինքներդ աջակցե՛ք մեկդ մյուսին և միայն սեփական ուժերով օգնություն տրամադրե՛ք եղբայրներին»:
Բագրատ վարդապետ Թավաքալյան

Նորահայտ վավերագրեր Արտաշես Մուրադյանի կյանքի ու գործունեության մասին

Արամ Ս. Սայիյան
Հայ-քրդական զինակցության փորձեր արվել են ինչպես Օսմանյան կայսրության շրջանում, այնպես էլ հանրապետական Թուրքիայի գոյության առաջին տարիներին, մասնավորապես օսմանյան շրջանում այդ զինակցության ջատագովներից էին Հրայր Դժոխքը հայերից և շեյխ Ուբեյդուլլահը քրդերից:

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. Հուլիսից մինչև 1916 թ. ապրիլի 26-ը
Տետր 11։ 1916 թ. Մարտի 13-ից մինչև ապրիլի 2-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Առաջին աշխարհամարտի ավարտի 100-ամյակի կապակցությամբ՝ 2018 թ. վերջերից նախաձեռնեցինք գեներալ-լեյտենանտ Թովմաս Հովհաննեսի Նազարբեկյանի անտիպ հուշերի հայերեն թարգմանությունը, իսկ 2019 թվականի սկզբներից՝ մաս առ մաս տպագրությունը «Վէմ» հանդեսի էջերում։ Այժմ Թովմաս Նազարբեկյանի հուշերի 11-րդ տետրի հրա- պարակմամբ հիմնականում ավարտված ենք համարում այդ աշխատանքը։

ՀՅԴ Արտասահմանի Պատասխանատու մարմնին

Խաչատուր Ռ. Ստեփանյան

«Վէմ»-ի 2021 թվականի առաջին համարում ընթերցողին էինք ներկայացրել ՀՅԴ Վրաստանի կենտրոնական կոմիտեի 1921 թ. նամակները ՀՅԴ Արտասահմանի Պատասխանատու մարմնին, իսկ սույնով հրատարակում ենք 1922 թվականի նամակները, որոնց բնօրինակները նույնպես պահվում են ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվում (ԱՄՆ, Մասաչուսեթս, Ուոթերթաուն):

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ. ապրիլի 26-ը
Տետր 10։ 1916 թ. փետրվարի 4-ից մինչև մարտի 14-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան

Թ. Նազարբեկյանի հուշերի այս տետրում ներկայացված ռազմական գործողությունների պատմության առավել կարևոր հատվածը Բիթլիսի (Բաղեշի) փետրվարի 18-ի լույս 19-ի (մարտի 2-3) գիշերային գրոհի նկարագրությունն է:

Դեռևս «Վէմ»-ի 2020 թ. թիվ 4-ում հրատարակված՝ Թովմաս Նազարբեկյանի հուշերի 9-րդ տետրում թռուցիկ անդրադարձ կար Բիթլիսի ազատագրման ռազմագործողությանը։ Սակայն ինչպես Էրզրումի ու Մուշի գործողությունների պարագայում, այս անգամ ևս իրադարձությունների ամբողջական պատկերը վերականգնելու համար Թ. Նազարբեկյանը իր հուշերի 10-րդ տետրում ավելի հանգամանորեն է անդրադարձել մեկ անգամ արդեն նկարագրված իրադարձություններին։

ՀՅԴ Արտասահմանի Պատասխանատու մարմնին

Խաչատուր Ռ. Ստեփանյան

Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին Անդրկովկասյան երեք հանրապետություններում Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության ծավալած ընդհատակյա գործունեության մասին գիտական հանրությանը շատ քիչ բան է հայտնի: Խորհրդային պատմագրությունը չի զլացել «քննադատել» ՀՅԴ ընդհատակյա «հակաժողովրդական» գործունեությունը, ինչը, անշուշտ, եղել է միակողմանի ու խիստ թշնամական մեկնաբանություն։