Մաս հինգերորդ։ ՀՅԴ առանցքային դերակատարությունը Իրանի 1905-1912 թթ. Սահմանադրական հեղափոխության եվրոպական արևելումի ապահովման գործում

Գևորգ Ս. Խուդինյան
Պատմ. գիտ. դոկտոր

Իրանի (Պարսկաստանի) (1905-1912 թթ.) Սահմանադրական հեղափոխության մեջ ՀՅ Դաշնակցության քաղաքական դերակատարության մասին անցած հարյուրամյակում հրապարակվել են բազմաթիվ արխիվային փաստաթղթեր, նամակների ժողովածուներ, ստեղծվել է պատկառելի գի- տական գրականություն։ Հասանելի է նաև ժամանակակիցների և իրադարձությունների մասնակիցների գրությունների ու հուշերի զգալի մասը։ Սակայն անգամ նման հարուստ աղբյուրագիտական հենքի վրա ստեղծված հոդվածներն ու ուսումնասիրությունները մինչ օրս գրեթե չեն բացահայտել Իրանի Սահմանադրական հեղափոխությանը մասնակից ու դերակատար ուժերի և գործիչների հետ ՀՅ Դաշնակցության կապերն ու հարաբերությունները, որոնց համատեքստում է միայն հնարավոր հասկանալ այդ հեղափոխությանը ՀՅԴ մասնակցության իրական պատճառները։

Սարգիս Գ․Պետրոսյան (Գյումրի)
Պատմ․ գիտ․ դոկտոր

Մ․ թ․ ա․ III հազարամյակի երկրորդ կեսի առաջին դարերում Մեր- ձավոր Արևելքի քաղաքական կյանքում տեղի էին ունեցել աշխարհացունց իրադարձություններ. Միջագետքում ստեղծվել, ապա կործանվել էին առաջին աշխարհակալությունները։ Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչները, լինելով միջագետքցիների հարևանները, կրել են դրանց բացասական հետևանքները թե՛ Սարգոն և թե՛ Նարամ-Սուեն բռնապետերի հետ ունեցած առճակատման տեսքով։Ժամանակաշրջանի էբլայական և աքադական արձանագրություններում որոշակի տեղեկություններ կան Արմի/Արմանում երկրի ու իր թագավորների՝ դրանցում ունեցած մասնակցության վերաբերյալ։ Դրանց հիշատակները պահպանված են եղել նաև խեթական և հայոց հին (նախամաշտոցյան) պատմագրություններում, որոնցից թափանցել են մի կողմից՝ հունական ինչ-որ աղբյուրի մեջ, իսկ մյուս կողմից՝ տեղ գտել Մովսես Խորենացու երկում։

Էդգար Գ․ Հովհաննիսյան

Կիլիկիայից Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության տարագրությունից հետո Էջմիածին-Անթիլիաս հարաբերություններում տեղի ունեցան էական փոփոխություններ, ուստի 1920-1940-ական թվականներին երկու կաթողիկոսական աթոռների հարաբերությունները դրականորեն տարբերվում էին դրանից առաջ և հետո ընկած շրջաններից։ Այլևս չկար Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Դ. Կոստանդնուպոլսեցու (Քերեստեճյան) և Կիլիկիո կաթողիկոս Մկրտիչ Ա․ Քեֆսիզյանի կաթողիկոսության շրջանի լարված և անառողջ մթնոլորտը։ 1920-1930-ական թթ․ Էջմիածին-Անթիլիաս հարաբերություններում ստեղծված բարվոք վիճակը պայմանավորված էր մի շարք հանգամանքներով։

Վահրամ Ռ. Բալայան, Մելանյա Գ. Բալայան

2020 թ. սեպտեմբերին 27-ին սկսված ու 44 օր տևած ադրբեջանա-թուրքական ռազմական ագրեսիան և 2023 թ. սեպտեմբերի 19-ին սանձազերծված պատերազմական գործողություններն ու արցախահայության բռնի տեղահանությունը կործանարար հետևանքներ ունեցան հայ ժողովրդի համար: Չբավարարվելով այդ ամենով, Ադրբեջանը մշակութային արժեքները ոչնչացնելու լայնածավալ գործողություններ է ձեռնարկել՝ Արցախից հայկական հետքը վերացնելու համար: Թշնամու թիրախում առաջին հերթին հայտնվել են հայկական եկեղեցիները, վանքերը, խաչքարերը, մասնավորապես՝ Շուշիի Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ Մայր տաճարը, որը 19-րդ դարի սկզբներից մինչև 2020 թ. ողբերգական դեպքերը մշտա- պես եղել է Արցախում ծավալված հոգևոր-մշակութային ու քաղաքական գործընթացների կիզակետում:

Մաս չորրորդ։ ՀՅԴ կապերն ու հարաբերությունները Ռուսաստանի հեղափոխական կուսակցությունների հետ Ռուսական առաջին հեղափոխության տարիներին (1905-1907 թթ.)

Գևորգ Ս. Խուդինյան

1904 թ. հունվարի 27-ին (փետրվարի 8-ին) Ճապոնիայի դեմ սկսված պատերազմում իրար հաջորդած ձախողումներն արդեն տարեվերջին ցարական ինքնակալությանը կանգներին ստորացուցիչ պարտության հեռանկարի առջև: Ուստի դրանից հետո Ռուսաստանում խորացող քաղաքական, տնտեսական ու ընկերային հակասությունները չէին կարող հաղթահարվել սովորական բարփոխումներով:

Սամվել Ա. Պողոսյան

Հայ քաղաքական, իրավական և փիլիսոփայական մտքի կարևոր հուշարձաններից է «Գիրք անուանեալ Որոգայթ փառաց» աշխատությունը, որը հրատարակվել է 18-րդ դարի վերջին Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում:

Վարդան Ա. Ալեքսանյան

Աբաս Բագրատունու (929-953) գահակալության երկրորդ շրջանում՝ 943 թվականից հետո, Բագրատունիները հետզհետե զորեղանում են՝ ձեռնամուխ լինելով Անիի կենտրոնական թագավորությանը հայկական իշխանությունների միավորմանը, որում առանցքային դեր էր վերապահված հայոց եկեղեցուն:

Մաս երրորդ։ ՀՅԴ կապերն ու հարաբերությունները Ռուսաստանի ընդդիմադիր և հեղափոխական կուսակցությունների հետ Ռուսական առաջին հեղափոխության նախօրեին (1901-1904 թթ.)

Գևորգ Ս. Խուդինյան

19-20-րդ դարերի սահմանագծին Ռուսաստանյան կայսրությունը վերածվել էր տնտեսական, ընկերային ու քաղաքական հակասությունների մի բարդ թնջուկի, որն աստիճանաբար հեղափոխական ցնցումների ներուժ էր կուտակում։

(խաղընթացներ, դիմակներ և կերպարներ) (անգլերեն)

Ալբերտ Ա. Ստեփանյան

Դասական շրջանի Աթենքի տեղանքը, ընկերային կառույցը, վարչակարգն ու մտայնությունը կարգաբերված էին համաձայն մի սկզբունքի, որը հաճախ բանաձևվում է իբրև «միասնություն ըստ
տարասեռությունների»։ Սկզբունքն այս, ի մասնավորի, բացահայտվում էր քաղաքի չորս հիմնարար իմաստային բևեռներում՝ Արեոպագոս և Ակրոպոլիս, Ագորա և Դիոնիսական թատրոն։ Ընդսմին, առաջին զույգն արտահայտում էր ընկերային պահվածքի աստիճանակարգային և ծիսա-սրբազնային կոդը։ Այն ուներ ալգորիթմիկ-հրամայական բովանդակություն և բացառում էր զգացական և բանական արժեքների քննարկումն ու փաստարկումը։

Ազգային սահմանադրության վավերացման 160-ամյակի առթիվ

Արարատ Մ. Հակոբյան

Արևմտահայոց Ազգային սահմանադրության ընդունման ներքին ազդակը Օսմանյան կայսրության ռազմաքաղաքական ու տնտեսական բարդ իրավիճակն էր և հայության հասարակական կյանքի աշխուժացումը, իսկ արտաքին ազդակը՝ եվրոպական տերությունների ավելի ու ավելի ընդլայնվող ռազմաքաղաքական և տնտեսական ներթափանցումը, ինչը ստիպեց Բարձր Դռանը գնալ ոչ մահմեդական ազգերի կառավարչական, կրթալուսավորական, ազգային-մշակութային կյանքի կանոնադրական չափավոր կարգավորումների: