1918-1920 թթ. ստեղծված աշխարհաքաղաքական նոր իրադրության պայմաններում վրացիներն ու կովկասյան թաթարները ներկայացան մեկը մյուսի դեմ ուղղված տարածքային պահանջներով: Վրաստանի և Անդրկովկասում հայտնված արհեստածին «Ադրբեջան» կազմավորման միջև սահմանավեճերը համառ ու տևական բնույթ ստացան և ընդհուպ ռազմական բախումների վերածվեցին հատկապես Զաքաթալայի օկրուգի պատկանելության հարցում: Ադրբեջանի նկրտումները Զաքաթալայի օկրուգի նկատմամբ տեղավորվում էին «Մեծ Ադրբեջան» ծրագրի շրջանակում: Օգտվելով տարածաշրջանում Օսմանյան կայսրության բանակի առկայությունից` մուսավաթական կառավարությունը, չսպասելով սահմանավեճերի վերջնական կարգավորմանը, նպատակադրվեց դավադիր քայլերով բռնազավթել Զաքաթալայի օկրուգը:

Ադրբեջանում 1920 թ. ապրիլի 28-ին խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ղեկավարությունը նույնպես պահպանեց մուսավաթականների ծավալապաշտության ռազմավարական ուղեգիծը և շարունակեց համակարգված քայլեր ձեռնարկել «Մեծ Ադրբեջան» ծրագիրն իրականացնելու համար: «Սոցիալիստական ինտերնացիոնալիզմի» քողի տակ գործող ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Հյուսիս-Կովկասյան բյուրոն, հանձին նրա նախագահ Ս. Օրջոնիկիձեի, սատարեց այդ ծավալապաշտական քաղաքականությանը և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին բռնակցվեց Զաքաթալայի օկրուգը: Այսպիսով, եթե երիտթուրքերն ու մուսավաթականները համաթյուրքական օղուզական պետության հայեցակարգի շրջանակում ստեղծեցին արհեստածին «Ադրբեջան» կազմավորումը, ապա ՌՍԴԽՀ բարձրագույն ղեկավարությունը տարածաշրջանում թյուրքական գործոնի ամրապնդման միջոցով համաշխարհային հեղափոխության խթանման նպատակից ելնելով, ըստ էության, նույնպես նպաստեց «Մեծ Ադրբեջան» համաթյուրքական գաղափարի իրականացմանը:

Կանանց իրավունքների պաշտպանությունը լուրջ մարտահրավեր է առաջադեմ մարդկության համար, քանի որ կանայք հասարակության ամենախոցելի անդամներից են ու անհամաչափորեն թիրախավորվում են հակամարտությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների ժամանակ: Վերջին տասնամյակներում կրկին ականատես ենք եղել մարդկության դեմ հանցագործությունների, որոնք հատկապես թիրախավորել են կանանց: Այս հոդվածի շրջանակներում քննարկվում է 1988-1990 թվականներին Սումգայիթ, Կիրովաբադ (Գանձակ) և Բաքու քաղաքներում հայերի կոտորածների ժամանակ կանանց նկատմամբ կիրառված սպանությունների, բռնության ու նվաստացումների հարցը: Այդ հանցագործությունները դեռևս բավարար չափով չեն ուսումնասիրվել, մասնավորապես՝ միջազգային քրեական իրավունքի համաձայն հանցագործությունների դասակարգման տեսանկյունից: Ավելին, զգալի բաց կա նաև Սումգայիթում, Կիրովաբադում և Բաքվում տեղի ունեցած կոտորածների ժամանակ կանանց նկատմամբ բռնությունների ուսումնասիրության խնդրի շուրջ: Հոդվածի նպատակն է վերապրածների վկայությունների, իրավական փաստաթղթերի, զեկույցների վերլուծության միջոցով ներկայացնել ավելի խորը ուսումնասիրություն հայ կանանց նկատմամբ իրագործված բռնությունների վերաբերյալ: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նշված կոտորածների ընթացքում հայ զոհերի գրեթե կեսը կանայք էին, որոնք ընդգրկում էին տարբեր տարիքային խմբեր՝ դեռահաս աղջիկներից մինչև 80-90 տարեկան տարեց կանայք: Հայ կանայք ոչ միայն սպանվել կամ վիրավորվել են, այլև շատերը ենթարկվել են սարսափելի բռնության, այդ թվում՝ խոշտանգումների, բռնաբարության, հրապարակային նվաստացման և այլ գործողությունների, որոնք նպատակ ունեին նսեմացնել նրանց արժանապատվությունը: Հոդվածի նպատակն է առկա փաստական նյութի հիման վրա որոշակիորեն դասակարգել հայ կանանց նկատմամբ իրագործված բռնությունները, դրանք դիտարկել էթնիկ հակամարտության համատեքստում որպես գենդերային բռնության ձև՝ նպաստելով պատմության այս ողբերգական էջի ավելի ամբողջական քննությանը:

XII դարի վերջին տասնամյակում և XIII դարի առաջին տասնամյակում Հայաստանի փաստացի անկախությունը վերականգնած շահնշահ Զաքարե Երկրորդ Զաքարյանը իր հիմնած Հայաստան-Հայքի թագավորությունում իրականացրել է վարչատարածքային բարեփոխումներ և երկրի ներսում ստեղծված առանձին վարչական միավորներին տվել կողմնակալություն, դրանց ղեկավարներին՝ կողմնակալանունները՝ նրանց շնորհելով իշխանաց իշխանի աստիճան-կոչում: Այս վառչատարածքային միավորները, լինելով XIII դարի պատմաքաղաքական իրավիճակի արգասիք, ամբողջովին արտացոլում էին երկրի ղեկավարի պետություն կերտելու մոտեցումները: Թեև այդ ժամանակի հայկական իրականության մեջ դրանք նոր երևույթ էին, այնուամենայնիվ ունեին իրենց պատմական նախադեպերը:

Պարսկաստանում 1907 թվականի հոկտեմբերին տեղի ունեցած սահմանադրական բարեփոխումներից և Օսմանյան կայսրությունում 1908 թ. հուլիսյան հեղաշրջումից հետո նկատելիորեն ընդլայնվեց ՀՅ Դաշնակցության քաղաքական դերակատարությունը Իրանի ու Թուրքիայի ներքաղաքական գործընթացներում։

Այս սկզբունքորեն նոր կացության մեջ, երբ Կ. Պոլիսը հայտնվել էր հեղափոխական կարգախոսներով քողարկվող միջազգայնականության պրոֆանացիայի մթնոլորտում, պարսիկ սահմանադրականները մտածում էին հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանն իրական աջակցություն ցուցաբերելու մասին։ Նման իրավիճակում հենց Պարսկաստանն էր դառնում քաղաքական այն գործելադաշտը, որը նախընտրելի էր ինչպես Ռուսաստանից, այնպես էլ եվրոպական երկրներից ժամանող հեղափոխականների համար։ Անշուշտ, Թեհրանում հակահեղափոխականների ժամանակավոր հաղթանակից գրեթե մեկ տարի անց՝ 1908 թ. հուլիսին թուրքական «Հուրիեթի» առաջ բերած ոգևորությունը որոշակի ազդեցություն էր գործում հակաշահական դիմադրության նոր կենտրոնի վերածված Թավրիզի պաշտպանների վրա։ Բայց հետագա իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ նրանց համար նույնպես «թուրք ընկերներից» լուրջ օգնություն ակնկալելն անիմաստ է և նույնիսկ վտանգավոր։ Պատճառն այն է, որ 1905-1907 թվականներին թուրքական զորքերը հասցրել էին ռազմակալել Պարսկաստանի սահմանամերձ գավառները, իսկ 1908-1909 թվականների ձմռանը հակահեղափոխականների կողմից պաշարված Թավրիզում թուրքական հյուպատոսը փորձում էր իր կողմը գրավել ապստամբների առաջնորդ Սաթթար խանին։ Բայց քանի որ դաշնակցական Եփրեմ Դավթյանի ոչ մեծ զորաջոկատի 1909 թվականի փետրվար-հունիսյան արշավանքի ծանրությունը հիմնականում ընկավ հայ մարտիկների ու մի խումբ կովկասցիների ուսերին, բռնակալ շահից ազատված Թեհրանը վերականգնեց իր առաջնությունը, իսկ Թավրիզը համաիրանյան պայքարից շեղելու փորձերը փակուղի մտան։ Առավել ևս, որ Թեհրանի մատույցներում Եփրեմ Դավթյանի զորաջոկատին միացավ նաև բախտիարների ցեղախմբի հակաշահական տրամադրություններ ունեցող հատվածը։ Ուստի ի տարբերություն Թուրքիայում բանակի միջոցով կազմակերպված պետական հեղաշրջման՝ Պարսկաստանում հեղափոխական կերպարանք ստացող պայքարը արժանացավ միջազգային հեղափոխական շրջանակների ավելի մեծ ուշադրությանն ու աջակցությանը։

Ներկայումս Իրանում ընթացող ներքաղաքական գործընթացների լույսի ներքո արդիական նշանակություն է ձեռք բերում ինչպես Սահմանադրական հեղափոխության հարուստ փորձի, այնպես էլ նրանում ակտիվ մասնակցություն ունեցած հայ հեղափոխականների գործունեության համակողմանի ուսումնասիրությունը։ Կարևոր է նաև Իրանի նման բազմազգ երկրի առաջընթացը ներքին միասնության ու տարածքային ամբողջականության պահպանման հետ զուգորդելու պարսկական նուրբ աշխատակարգերի քննությունը։ Խիստ ուսուցողական առաջադրանք է տարբեր ազգեր ներկայացնող հեղափոխականների՝ Իրանի պետականությանն ու ժողովրդին ցուցաբերած աջակցության պրոցեսում կողմերից յուրաքանչյուրի ունեցած ակնկալիքների բացահայտումը։ Քանզի ներկայումս ներքաղաքական լուրջ գործընթացների շեմին կանգնած Իրանում նկատվում են ինչպես Սահմանադրական հեղափոխության առաջին տարիները հիշեցնող սուր կատակլիզմներ, այնպես էլ ժամանակի պահանջներով թելադրվող՝ խաղաղ ու անցնցում բարեփոխումների հնարավորություններ։