Սույն հոդվածում ուսումնասիրվում է պավլիկյանների և թոնդրակեցիների պատմական դերակատարության արտացոլումը 18-20-րդ դարերի հայ պատմագիտության մեջ։ Հենց այս շրջանում սկզբնավորվեց հիմնախնդրի ուսումնասիրությունը, և ամրապնդվեցին մինչ օրս բանավեճի առարկա հիմնական պատումները։ Քննելով այս շրջանի հետազոտությունները՝ հոդվածում ներկայացվում է, թե ինչպես են պավլիկյանների և թոնդրակեցիների պատմագիտական ընկալումները տատանվել նրանց վտանգավոր աղանդավորներ կամ հերետիկոսներ դիտարկելու և բարենորոգչական գաղափարների առաջամարտիկներ համարելու միջև։
Դիտարկվող շրջանում հրապարակված հետազոտությունները հիմնախնդիրը ներկայացնում էին հիմնականում կրոնական և աստվածաբանական տեսանկյունից, հետևաբար, որպես կանոն, կիրառելի էին «աղանդավոր» և «աղանդ» բնորոշումները։ Հայ ավետարանական պատմագիրները, Հայաստանում սեփական արմատները փնտրելու նպատակով որդեգրել էին «շարժում» եզրը, ուստիև պավլիկյաններին ու թոնդրակեցիներին փորձում էին ներկայացնել որպես բարենորոգիչներ։
Հոդվածի եզրակացութունը` պավլիկյանների և թոնդրակեցիների վերաբերյալ բանավեճերն աղերսվում են ազգային և կրոնական ինքնության հարցերին։ Ըստ այդմ՝ հակոտնյա մոտեցումներն արտացոլում են աշխարհում հայերի տեղը հասկանալու և վերագնահատելու ջանքերը։