Category Archives: ԱՐԽԻՎ

ՀՅԴ Արտասահմանի Պատասխանատու մարմնին

Խաչատուր Ռ. Ստեփանյան

«Վէմ»-ի 2021 թվականի առաջին համարում ընթերցողին էինք ներկայացրել ՀՅԴ Վրաստանի կենտրոնական կոմիտեի 1921 թ. նամակները ՀՅԴ Արտասահմանի Պատասխանատու մարմնին, իսկ սույնով հրատարակում ենք 1922 թվականի նամակները, որոնց բնօրինակները նույնպես պահվում են ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվում (ԱՄՆ, Մասաչուսեթս, Ուոթերթաուն):

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ. ապրիլի 26-ը
Տետր 10։ 1916 թ. փետրվարի 4-ից մինչև մարտի 14-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան

Թ. Նազարբեկյանի հուշերի այս տետրում ներկայացված ռազմական գործողությունների պատմության առավել կարևոր հատվածը Բիթլիսի (Բաղեշի) փետրվարի 18-ի լույս 19-ի (մարտի 2-3) գիշերային գրոհի նկարագրությունն է:

Դեռևս «Վէմ»-ի 2020 թ. թիվ 4-ում հրատարակված՝ Թովմաս Նազարբեկյանի հուշերի 9-րդ տետրում թռուցիկ անդրադարձ կար Բիթլիսի ազատագրման ռազմագործողությանը։ Սակայն ինչպես Էրզրումի ու Մուշի գործողությունների պարագայում, այս անգամ ևս իրադարձությունների ամբողջական պատկերը վերականգնելու համար Թ. Նազարբեկյանը իր հուշերի 10-րդ տետրում ավելի հանգամանորեն է անդրադարձել մեկ անգամ արդեն նկարագրված իրադարձություններին։

ՀՅԴ Արտասահմանի Պատասխանատու մարմնին

Խաչատուր Ռ. Ստեփանյան

Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին Անդրկովկասյան երեք հանրապետություններում Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության ծավալած ընդհատակյա գործունեության մասին գիտական հանրությանը շատ քիչ բան է հայտնի: Խորհրդային պատմագրությունը չի զլացել «քննադատել» ՀՅԴ ընդհատակյա «հակաժողովրդական» գործունեությունը, ինչը, անշուշտ, եղել է միակողմանի ու խիստ թշնամական մեկնաբանություն։

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ. ապրիլի 26-ը
Տետր 9։ 1916 թ. հունվարի 27-ից մինչև փետրվարի 27-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Թովմաս Նազարբեկյանի հուշերի 9-րդ տետրում ներկայացվում են 1916 թ. հունվարի 27-ից մինչև փետրվարի 27-ը տեղի ունեցած մարտական գործողությունները, որոնք ավարտին հասցրին Կովկասյան ռազմաճակատում սկիզբ առած արմատական բեկումը:

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև
1916 թ. ապրիլի 26-ը Տետր 7 և 8։ 1916 թ․ հունվարի 1-ից մինչև փետրվարի 3-ը 274

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Թ. Նազարբեկյանի հուշերի 7-րդ և 8-րդ տետրերը ներկայացնում են 1916 թ. հունվարից մինչև փետրվարի 3-ը տեղի ունեցած մարտական գործողությունները, որոնք արմատական բեկում մտցրին Կովկասյան ճակատում ընթացող մարտերում։

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ. ապրիլի 26-ը
Տետր 5 և 6: 1915 թ. օգոստոսի 14-ից մինչև 1915 թ. դեկտեմբերի 31-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Թ. Նազարբեկյանի հուշերի 5-րդ և 6-րդ տետրերում ներկայացվում են 1915 թ. օգոստոս-դեկտեմբեր ամիսների՝ համեմատաբար խաղաղ պայմաններում ռազմաճակատում տեղի ունեցած ոչ մեծ միջադեպերն ու բանակի մարտունակության բարձրացման նպատակով կատարված աշխատանքները։  

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ.  ապրիլի 26-ը  Տետր 4. 1915 թ. հուլիսի 10-ից  մինչև օգոստոսի 14-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Ռուսական բանակի 1915 թ. հուլիսյան տարօրինակ նահանջը տարբեր կերպ է գնահատվել ռուս և հայ ռազմական պատմաբանների կողմից։

Կովկասյան բանակի թիկունքի պետ, հետագայում ռազմական պատմաբան գեներալ Ե. Մասլովսկու1 կարծիքով՝ 4-րդ բանակային կորպուսի հրամանատարությունը հետախուզության համար անհրաժեշտ չափով չօգտագործեց հեծելազորը, ինչի պատճառով չկարողացավ պարզել, թե հակառակորդի բանակում ինչ է կատարվում՝ չենթադրելով, որ թուրքերը կարող են զգալի ուժեր կենտրոնացնել և նախապատրաստվել հարձակման2:

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ. ապ­րի­լի 26-ը
Տետր 3: 1915 թ. հունիսի 10-ից  մինչև հուլիս 10-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան
1915 թ. մայիսին Կովկասյան բանակի հրամանատարությունը որոշում է ակտիվացնել մարտական գործողությունները, որովհետև դաշնակիցներըª անգլոֆրանսիական զորքերն ու նավատորմը, 1915 թ. փետրվարից լայնածավալ ռազմարշավ էին նախաձեռնել Դարդանելի շրջանում, իսկ օսմանյան հրամանատարությունը ուժերի մեծ մասը կենտրոնացրել էր նեղուցները և մայրաքաղաքը պաշտպանելու համար:

Ռազմական գործողությունները Կովկասյան ճակատում 1914 թ. հուլիսից մինչև 1916 թ.ապրիլի 26-ը
Տետր 2։ 1915 թ. հունվարի 1-ից մինչև 1915 թ. մայիսի 12-ը

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Գեներալ-լեյտենանտ Թովմաս Նազարբեկյանի հուշերի երկրորդ տետրում ներկայացված են 1915 թ. հունվարի 1-ից մինչև մայիսի 12-ը Ադրբեջա նական ջոկատի վարած մար տա կան գործողությունները՝ Պարսկաստան ներխուժած թուրքական զորքերի դեմ:

Ռուբեն Օ. Սահակյան
Առաջին աշխարհամարտի ավարտի 100-ամյակի կապակցությամբ ընթերցողի ուշադրությանն ենք ներկայացնում նրա կանավոր մասնակիցներից մեկի՝ հայազգի գեներալ-լեյտենանտ Ֆոմա Իվանի (Թովմաս Հովհաննեսի) Նազարբեկյանի (1855-1931) այդպես էլ անտիպ մնացած հուշերի հայերեն թարգմանությունը, որը խիստ արժեքավոր սկզբնաղբյուր է պատերազմի առաջին տարիներին Կովկասյան ճակատում ծավալված ռազմական գործողությունների եւ դրանցում հայ կամավորականների մասնակցության համակողմանի քննության համար: