Category Archives: ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հոդվածն իրականացնում է Լևոն Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» վեպի ուսումնասիրությունը՝ բացահայտելով նրանում հայոց հավաքական ինքնության որոնման համար շրջանակման հնարի կիրառման աշխատակարգերը: Ստեղծագործության կառուցվածքային վերլուծությամբ ցույց է տրվում, որ վեպը ծավալվում է հորիզոնական դասավորությամբ պատումային երկու՝ դասախոսական և օրագրային շրջանակների աստիճանական (շղթայական) կառուցմամբ: Հիմնական այս պատումներից (դիեգեսիսներ) յուրաքանչյուրն ընդգրկում է ուղղահայաց դասավորությամբ պատումային այլ շրջանակներ:

Մանրամասն ուսումնասիրելով պատումային բոլոր մակարդակները, նրանց միմյանց հարաբերվելու կերպն ու գործառույթները՝ հոդվածում այն տեսակետն է ներկայացվում, որ ազգային ինքնության վերակառուցարկման, արդիականացման և շարունակականության ապահովման համար գեղարվեստական տիրույթում ելքերի որոնման դեգերումներում Խեչոյանը շրջանակման հնարն օգտագործում է հայկականություն հովանի պատումի, իսկ առավել կոնկրետ այն պայմանավորող մեծ պատումներից Փոքր Մհերի առասպելի կազմաքանդման և ազգային գաղափարախոսության խոսույթների վերանայման նպատակով: Վերլուծությամբ ստացված տեղեկությունների հիման վրա ցույց է տրվում, որ այս վեպում երկու դիեգեսիսների և նրանցում տեղ գտած պատումային բազմաթիվ մակարդակների հարաբերման արդյունքում Խեչոյանի անցած ճանապարհը հատկանշվում է մի քանի փուլով՝ հավաքական ինքնության ավանդական ձևի կարևորում և մեկնաբանում, ազգային ինքնության նոր հարացույցի մշակման համար նախաքրիստոնեական և քրիստոնեական բոլոր հարացույցների համադրում, «հաշտեցում», վերածնված խորհրդանշանների և պատումների շուրջ տարատեսակ քննարկումներ, վերաիմաստավորումներ: Այսպիսի ճանապարհով և էպոսի ու հատկապես Փոքր Մհերի միջոցով Խեչոյանին հաջողվում է հաղթահարել ինքնության կորստի վախերը՝ մշակելով ազգային ինքնության նոր՝ ընդհանրական հարացույց, որում կարևոր դեր ունեն արժեհամակարգը՝ որպես նախաքրիստոնեական և քրիստոնեական արժեքների համաձույլ, Ագռավաքարը՝ որպես նոր արժեհա-
մակարգի պաշտպան ինստիտուտ, և Փոքր Մհերը՝ որպես հասարակական բոլոր գործառույթների ներմարմնավորում, նոր արժեքների կրող ու պաշտպան: Ավելին՝ հենց տեքստային հատույթների թուլացման և մետալեպսիսի միջոցով է, որ հնարավոր է լինում վերջնականապես ընկալել Փոքր Մհերի խեչոյանական մեկնաբանությունը. Մհերը ո՛չ «աշխարհից նեղացած» հերոս է, ո՛չ էլ անգամ բացառապես փրկչական գործառույթի կրող. նա հայոց ինքնության պահպանման երաշխիքն է:

«Պտույտ մը Պոլսո թաղերու մեջ»

Որպես ֆիզիոլոգիական ակնարկի ժանրի դասական օրինակ՝ «Պտույտ մը Պոլսո թաղերու մեջ» ակնարկաշարն ուշագրավ է համաշխարհային երգիծաբանության ասպարեզում և, ի դեպ, եզակի ամբողջ հայ գրականության համապատկերում։

Անցյալի գրականագիտությունն այս գլուխգործոց երկը չի դարձրել հատուկ ուսումնասիրության առարկա: «Պտույտի․․․» նկատմամբ հետաքրքրությունն անհրաժեշտաբար ծագեց մեր օրերում, և նորահայտ բազմաթիվ փաստերի հայտնաբերմամբ ու համադրմամբ (25 նոր ակնարկների տարբերակներ) առաջին անգամ ստեղծվեց այդ ստեղծագործության գիտական ամբողջական պատմությունը։ Իսկ Պարոնյանի այս գլուխգործոցն անտարակուսելիորեն ունի արդիական հնչեղություն․ նրանով կարելի է վերականգնել Արևելքի և Արևմուտքի հատման կետում գտնվող Կոստանդնուպոլսի՝ XIX դարի երկրորդ կեսի գեղարվեստական կենսապատումը՝ հագեցած խոր վավերականությամբ ու գունագեղ միջավայրով։ Բնավ պատահական չէ, որ «Պտույտ․․․»-ը թարգմանվել է թուրքերեն և լույս տեսել Ստամբուլում: 2014 թվականին այս երկն ընդգրկվել է Թուրքիայում ամառվա ընթացքում ընթերցողներին առաջարկվող լավագույն գրքերի ցանկում:

Ինչպես հաղորդում է «Արմենպրեսը», ցանկը կազմել է թուրքական «Հուրիեթ» թերթը`խորհուրդտալով այն կարդալ ամառային արձակուրդներին՝ «որպես լավագույն դեղամիջոց այն ընթերցողների համար, որոնք որոշել են արձակուրդն անցկացնել Ստամբուլում»։ ««Պտույտ մը Պոլսո թաղերու մեջ» գրքում Հակոբ Պարոնյանը երգիծանքով պատմում է Պոլսո 34 թաղամասերի հասարակական և բակային կյանքի, պոլսահայ հասարակության խնդիրների նկատմամբ հայ ղեկավարության անտարբերության, դասակարգային տարանջատման ստեղծած հակասությունների մասին։ Պարոնյանը կօգնի, որպեսզի այլ աչքով նայեք քաղաքի անցյալին, որը կորցրել է իր գույները, ուրվագիծը, կերպարը, անգամ` իր ժողովուրդների մեծ մասին» («Արմենպրես», 2014),- նշվում է գրքի ծանուցագրում: Ուստի մեր ուսումնասիրությունն էլ միտված էր վեր հանելու մեծ քաղաքի պատկերման պարոնյանական սկզբունքները, խնդրո առարկա երկի գաղափարագեղարվեստական առանձնահատկությունները և արժեքաբանական համակարգը:

Հոդվածում քննվում են հայ գրականության մեջ արիական սրբազան խմիչքի պատկերման և իմաստավորման հարցերը։ Սոմա և Հոմա անուններով հայտնի հնդիրանական սրբազան բույսի, ծիսական խմիչքի և աստվածության պատկերները, ծագելով համապատասխանաբար հին հնդկական «Ռիգվեդա» և հին իրանական «Ավեստա» սուրբ գրքերից, իմաստավորվել են հին աշխարհի և նոր ժամանակների մտածողների կողմից։ Սույն ուսումնասիրության մեջ հայ գրականության համապատասխան երկերը, հատկապես Եղիշե Չարենցի «Սոմա» պոեմը դիտարկվում են համաշխարհային դիցաբանության և գրականության համատեքստում։ Առավել մեծ ուշադրություն է դարձվել սրբազան խմիչքի իրանական դրսևորմանը՝ Հոմային, որը ավելի քիչ է ուսումնասիրվել հայ գրականագիտության մեջ։ Քննվում են Ղևոնդ Ալիշանի, Րաֆֆու, Դանիել Վարուժանի, Լեոյի և ուրիշ հեղինակների գործերում տեղ գտած զրադաշտական շերտերը և դրանց առնչությունը «Ավեստա» սրբազան գրքի հետ։ Հոման և զրադաշտականությունը պատմահամեմատական և միֆոլոգիական սկզբունքներով զուգադրվում են անտիկ պատմագիրների (Հերոդոտոս, Պլուտարքոս), միջնադարի և նոր ժամանակների համաշխարհային գրականության նշանավոր դեմքերի՝ Ֆիրդուսու, Գեորգ Էբերսի, Գյուստավ Ֆլոբերի գեղարվեստական պատկերների հետ։ Առանձին բաժնով ներկայացված է ռուս խորհրդապաշտ բանաստեղծ Կոստանդին Բալմոնտի ժառանգության զրադաշտական շերտը։ Հոդվածը գրված է միջգիտակարգային կապերի ընդգծման սկզբունքով։ Լինելով հիմնականում գրականագիտական՝ այն օգտագործում է նաև կրոնի պատմության և փիլիսոփայության, համեմատական առասպելաբանության, հոգեբանության մեթոդները։ Մեթոդաբանական հիմքերի առումով ելակետային դեր են խաղացել գերմանացի արևելագետ Ֆրիդրիխ Վինդիշմանի, «Ավեստայի» թարգմանիչ Ջեյմս Դարմեստետերի, ռուս բանասեր Դմիտրի Օվսյանիկո-Կուլիկովսկու դրույթները։ Երևույթի իմացաբանական արժեքը բացահայտելու համար ուղեցույցի դեր են խաղացել Հեգելի փիլիսոփայական և Կարլ Յունգի հոգեվերլուծական բնութագրումները։ Հոդվածի գլխավոր նպատակն է ցույց տալ, որ Չարենցի «Սոմա» պոեմը դիպված չէ, այլ Հոմա-Սոմա արիական սրբազան խմիչքի ու նրա պաշտամունքի հետ հայ գրականության ունեցած սերտ առնչություններով բացատրվող օրինաչափ երևույթ։

Անկասկած է, որ նախորդ դարի ամենից ինքնատիպ ու հետաքրքրական հայ մտածողներից մեկն է Պարույր Սևակն իր գեղարվեստական ու գիտական երկերով, իր գրական դպրոցով։ Եռակի մեծություն է նա իր թողած գեղարվեստական, թարգմանական, գրականագիտական – քննադատական հարուստ ժառանգությամբ, որն արժանի է խոր ու համակողմանի ուսումնասիրության և արժևորման՝ արդի գրականագիտության նվաճումների դիրքերից ու գիտական ստույգ չափանիշների կիրառումով։

Այսօր խոսելով Պարույր Սևակի մասին գրականագետներն ու գրասերները դիմում են նույնիսկ անհարկի ծայրահեղությունների՝ հայտարարելով, թե Պարույր Սևակն է մեր ամենամեծ բանաստեղծը, որովհետև նա մեծ մտածող ու փիլիսոփա է… բանաստեղծության մեջ: Հասկանալի է որ մարդկանց այս տեսակի համար Պարույր Սևակ իրական բանաստեղծը մնում է գրեթե անմատչելի: Մինչդեռ Պարույր Սևակ երևույթը անակնկալ հայտնված երկնաքար չէ, այլ մեր ժողովրդի գեղարվեստական ու գիտական մտածողության օրինաչափ զարգացման արդյունք։ Ուստի նրա մասին խոսողը գոնե նվազագույն չափով տեղյակ պիտի լինի մեր բանաստեղծական մտածողության զարգացման ողջ ընթացքին, հասկանա` ի՛նչ ենք ունեցել Պ․ Սևակից առաջ, որպեսզի ճիշտ արժևորվի նաև Պ․ Սևակն ինքը՝ գրական ու գիտական վաստակով։