Category Archives: ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Աշոտ Գ. Մանուչարյան

Վրաստանի Հանրապետության Քվեմո Քարթլի երկրամասի Թեթրիծղարոյի մունիցիպալիտետը հարուստ է հայկական պատմամշակութային հուշարձաններով, քանի որ վաղ ժամանակներում նրա տարածքների հարավարևմտյան հատվածը մաս է կազմել Գուգարաց բդեշխության, զարգացած միջնադարում ընդգրկվել է Բագրատունյաց թագավորության կազմում, ապա` անցել Կյուրիկյան հարստությանը (972-1118 թթ): Ավելի ուշ շրջանում այստեղ բնակություն են հաստատել արցախցիներ և արևմտա- հայեր: Այսինքն` այս տարածաշրջանում միշտ էլ ապրել, արարել, ստեղծա- գործել է հոծ հայություն, որի թողած պատմամշակութային հարուստ ժառանգությունը (եկեղեցիներ, վիմագրեր, խաչքարեր, տապանաքարեր, ամրոցներ) կարոտ է ուսումնասիրության:

Մաս երրորդ։ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (Ս. Հեղինեի եկեղեցի)

Մայքլ Է. Սթոուն (Երուսաղեմ), Խաչիկ Ա. Հարությունյան
Ս. Հարության տաճարի հնամենի և գողտրիկ շինություններից է հայոց Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որը գտնվում է տաճարի արևելյան մասում՝ «Հանդերձից բաժանման խորան» անունը կրող փոքրիկ մատուռից ընդամենը մի քանի քայլ հեռավորության վրա, որտեղից կամարակապ նեղլիկ մուտքից սկիզբ առնող և աստիճանաբար լայնացող սանդուղքներն իջնում են դեպի եկեղեցու ընդարձակ սրահը:

Արսեն Է. Հարությունյան
Երևանի պատմության համակողմանի ուսումնասիրման համար, հայ մատենագրության ավանդած տեղեկություններից զատ, առաջնային սկզբնաղբյուրներ են նաև մեզ հասած վիմական արձանագրությունները: Իբրև այդպիսին նախ հատկանշելի են Էրեբունի (Արին-բերդ) ամրոցում 1950 թ. և հետագա տարիների հնագիտական պեղումների ընթացքում հայտնաբերված չորս սեպագրերը։ Դրանցից մեկը (նկ. 1) գտնվել է հենց 1950 թ. սեպտեմբերի 25-ին արշավախմբի ղեկավար, ճարտարապետ Կոնստանդին Հովհաննիսյանի կողմից և բովանդակում է հետևյալը. «Խալդյան մեծությամբ, / Մենուայի որդի Արգիշտին / այս հոյակապ բերդը կառուցեց, / կոչեց քաղաք Իրբունի անվամբ՝ / ի փառս Բիայնա երկրների / և ի սարսափ թշնամի երկրների: / Արգիշտին ասում է՝ հողն / ամայի էր, ես այստեղ / հիշարժան գործեր կատարեցի: / Խալդյան մեծությամբ, / Մենուայի որդի Արգիշտին՝/ թագավոր հրաշագործ, թագավոր Բիայնայի, / տերը Տուշպա քաղաքի»:

Մաս երկրորդ։ Մուտքի սյուները և հարավային պատը

Մայքլ Է. Սթոուն (Երուսաղեմ), Խաչիկ Ա. Հարությունյան

Սուրբ Հարության տաճարի հարավային մուտքը զարդարում են բուսական գեղեցիկ զարդաքանդակներով պսակվող մարմարյա 11 սյուներ, որոնք կանգնեցվել են շուրջ ինը դար առաջ և այսօր էլ մեզ ներկայանում են գրեթե անխաթար տեսքով. այդ զարդանախշ սյուները արդարացիորեն համարվում են խաչակրաց շրջանի ճարտարապետական արվեստի սքանչելի նմուշներ:

Մաս առաջին։ Սուրբ Հովհաննես ավետարանիչ եկեղեցին և նրա արձանագրությունները 

Մայքլ Ե. Սթոուն (Երուսաղեմ)
Խաչիկ Ա. Հարությունյան
Հայերի մշտական ներկայությունը քրիստոնեության օջախ Երուսաղեմ քաղաքում և նրա մերձակայքում ունի ավելի քան 1700-ամյա պատմություն: Այդ ներկայությունն առաջին հերթին պայմանավորված է Դ դարի սկզբին Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու հանգամանքով, որին կարճ ժամանակ անց հաջորդել են հայ ուխտավորների այցելությունները Սուրբ երկրի սրբավայրեր:

Արսեն Է. Հարությունյան, Սերժիու Վ. Մատվեև (Քիշնև, Մոլդովա)
Բագրատունյաց թագավորության թուլացումն ու անկումը 1045 թ., ապա թուրք-սելջուկների ու մոնղոլ-թաթարների 11-13-րդ դդ. արշավանքները ստիպեցին բազմաթիվ հայերի արտագաղթել Հայաստանից ու Փոքր Ասիայից և հաստատվել հատկապես Ղրիմի թերակղզում, որտեղից էլ շատերն անցան Մոլդովա, Ռումինիա, Բուլղարիա, Լեհաստան և Հարավային ու Արևելյան Եվրոպայի այլ երկրներ:

Արսեն Է. Հարությունյան
ՀՀ Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքի պատմության թանգարանը հիմնադրվել է 1989 թվականին՝ որպես Հայաստանի պատմության թանգա րանի մասնաճյուղ: 1993 թ. ստացել է ինքնու րույն թան գա րանի կարգավիճակ՝ կրելով անվանի պատմաբան Նիկողայոս Ադոնցի անունը:

Արծրունի Ս. Սահակյան, Աշոտ Գ. Մանուչարյան, Հակոբ Ս. Խաթլամաջյան, Սասուն Մ. Հարությունյան
Մեծ Սալան Ռուսաստանի Դաշնության Ռոստովի մարզի Մյասնիկյանի շրջանի հայկական հինգ գյուղերից մեկն է, որոնք Դոն գետի տարբեր վտակների վրա հիմնել են 1778 թ. Ղրիմի թերակղզուց մերձդոնյան տափաստաններ գաղթած հայերը: Հայ ականավոր քաղաքական-պետական գործիչ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վերջին վարչապետ, ծա գումով մեծսալացի Սիմոն Վրացյանի հավաստմամբ՝ գաղթյալների «ընտ րու թիւնը ընկնում է Դոն գետի աջ եզերքի վրայ, որ դիրքով ու տեսարան ներով Խրիմն էր յիշեցնում մի քիչ»:

Արմինե Ա. Գաբրիելյան
Արցախի Տիգրանակերտի խեցեգործական արտադրանքի մեջ ուրույն տեղ է զբաղեցնում անտիկ (մ.թ.ա. I — մ.թ. III դդ.) խեցեղենըորի տիպաբանական և գեղարվեստական քննությունը թույլ է տալիս վեր հանել ոչ միայն Տիգրանակերտի, այլև Արցախ-Ուտիքի խեցեգործության պատկերը, տեսնել նրա կապերը Հայաստանի և հարևան երկրների խեցեգործական արտադրանքի հետ, ներկայացնել դրա տեղը և դերը Հայաստանի այլ կենտրոնների և տարածաշրջանի խեցեգործության զարգացման պատմության մեջ:

Յակոբ Մ. Չոլաքեան
Յօդուածը կը ներկայացնէ Ասորիքի հիւսիսարեւմտեան շրջաններուն մէջ միջին դարերուն հաստատուած հայ հոծ գաղթականութեան պատկերը եւ կը խօսի Համպուշիէ գիւղի աշտարակին ու անոր դրան վրայ Մխիթար Գառներցի կաթողիկոսին ձգած վիմագիր արձանագրութեան մասին, որուն ամբողջական ընդօրինակութիւնը մեզի հասած է Զաքարիա վարդապետ Զմիւռնացիին կողմէ: