Անկարայի համալսարանում ուսանած Աբդուլլահ Օջալանը 1978 թ. ստեղծելով Քրդստանի բանվորական կուսակցությունը՝ Թուրքիայում քրդերի հակաթուրք պայքարի հերթական հանգրվանի սկիզբը դրեց: 1984 թ. այդ պայքարը վերածվեց ապստամբության, որը փաստորեն շարունակվում է մինչ օրս՝ տարբեր հաշվարկներով երկու կողմերից խլելով մոտ հիսուն հազար մարդու կյանք:

Ապստամբությունից կարճ ժամանակ անց Ա. Օջալանը ստիպված էր անցնել Սիրիա, որտեղ նախագահ Հաֆեզ Ասադը նրան ապաստան տվեց և ընդհուպ մինչև 1998 թվականը ՔԲԿ-ի գործունեությունը կառավարվում էր Սիրիայից: Սակայն 1998 թ. աշնանը Սիրիայի իշխանությունները քաղաքավարի կերպով ազատվեցին Օջալանի ներկայությունից: Ուստի որոշ ժամանակ Ռուսաստանում թաքնվելուց հետո, Օջալանը 1999 թ. հունվարին Քենիայի մայրաքաղաք Նայրոբիում ձերբակալվեց թուրքական հատուկ ծառայությունների կողմից և տեղափոխվեց Իմրալը կղզում գտնվող բանտը, որտեղ էլ պահվում է մինչ օրս:

Բայց 1984 թվականից մինչև Պարսից ծոցի պատերազմը (1991 թ.) քրդական հարցը հիմնականում գտնվում էր Թուրքիայի ներքաղաքական օրակարգում: Գիտակցելով այդ իրողությունը՝ թուրքական իշխանությունները նախընտրական քարոզարշավների ժամանակ հաճախ խախտում էին քրդերի հետ ձեռք բերված զինադադարի պայմանավորվածությունները՝ ահաբեկչության դեմ պայքարի կոչերով շահելով թուրք ազգաբնակչության քվեները:

Սակայն Պարսից ծոցի պատերազմի հետևանքով Հյուսիսային Իրաքում ստեղծվեց Քրդական ինքնավարություն, որը սկզբում լրջորեն անհանգստացրեց թուրքական իշխանություններին։ Առավել ևս, որ Թուրքիայում իրենց դեմ պատերազմող ՔԲԿ-ի ջոկատների մի մասն անցավ Քրդական ինքնավարության տարածք և այնտեղից էր հարձակումներ գործում թուրքական զորքերի վրա: Թուրքական իշխանությունները դրան պատասխանեցին ինչպես ուղղակի ռազմական ներխուժումներով, այնպես էլ տարբեր քրդական խմբավորումներին զինելով և իրար դեմ տրամադրելով: Այդ նպատակով վարչապետ Թուրղութ Օզալի իշխանության ժամանակ թուրքական հատուկ ծառայությունները շուրջ 100 000 միավոր զենք մատակարարեցին Ջալալ Թալաբանիին, բայց միաժամանակ համագործակցում էին նաև Բարզանիների հետ: Ի վերջո, Ռ. Թ. Էրդողանին հաջողվեց ի դեմս Նեչիրվան Բարզանիի ձեռք բերել հուսալի դաշնակցի, որի շնորհիվ՝ Բարզանիներին պատկանող Քրդստանի դեմոկրատական կուսակցության զինված ուժերը՝ Փեշմերգան, ոչ միայն չի պայքարում թուրքերի դեմ, այլև ընդհակառակը՝ վերջիններիս հետ միասին դիմակայում է ՔԲԿ-ի ջոկատներին: Ուստի ներկայումս Իրաքի Քրդական ինքնավարության կողմից Թուրքիային վտանգ չի սպառնում: Բայց չպետք է մոռանալ, որ Քրդստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՔԴԿ) կապված է նաև ամերիկացիների հետ։ Ավելին, Բարզանիները ավելի շատ կախված են ամերիկացիներից, ինչը կարող է որոշիչ դառնալ թուրք-ամերիկյան հարաբերությունների բարդացման ժամանակ՝ ի նկատի ունենալով նաև Իսրայելի դերակատարության մեծացումը:

Հայկական լեռնաշխարհի ու հայերով բնակեցված հարակից տարածքների ռելիեֆային առանձնահատկություններից, ջրային պաշարների օգտագործման հնարավորություններից և պատմաքաղաքական իրավիճակից ելնելով` հայ ժողովուրդը, բացի հարթավայրերից, դարեր շարունակ յուրացրել ու օգտագործել է լեռնալանջերը՝ ստեղծելով տարատեսակ երկրագործական դարավանդներ, ինչպես նաև սանդղակաձև կառուցապատմամբ բնակավայրեր։ Դարավանդային այգիներ հիմնելու գլխավոր պատճառը լանջային տարածքները արդյունավետ օգտագործելու ցանկությունն էր։ Առանց դարավանդների անհնարին է հողի մշակվող շերտը պահպանել լանջերի վրա։

Ներկա հոդվածը Հայաստանի պատմաազգագրական տարբեր շրջաններին վերաբերող աշխատություններում առկա տեղեկությունների, դաշտային ազգագրական նյութերի և սեփական դիտարկումների հիման վրա վերակազմել է դարավանդային այգեգործության ամփոփ նկարագիրը։ Հետազոտության իրականցման համար օգտագործվել է աշխարհագրական տեղեկատվական համակարգը (Geographic Information System), որը հնարավորություն է տալիս արբանյակային որոնման միջոցով արձանագրել երկրագործական դարավանդները և ստեղծել նրանց քարտեզները՝ ճշգրտորեն տեղայնացնելով ռելիեֆային հիմքի վրա։

Լեզվաբանական գրականության մեջ երկբարբառի միասնական ըմբռնում չկա: Առաջադրված բնորոշումների մեծ մասի համար կարող է ընդհանուր համարվել, թերևս, երկբարբառը (մեկ վանկում արտաբերվող) երկու ձայնավորի կամ ձայնավորի և ձայնորդի հնչարտաբերական բարդ միասնություն է, որի բաղադրիչներից միայն մեկն ունի վանկարար գործառույթ տիպի ձևակերպումը: Իրականում երկբարբառին տրված բնորոշումները, մի կողմ թողնելով նրանցում առկա ոչ էական տարբերությունները, միմյանցից տարբերվում են մի շարք էական կողմերով:

Անկասկած է, որ նախորդ դարի ամենից ինքնատիպ ու հետաքրքրական հայ մտածողներից մեկն է Պարույր Սևակն իր գեղարվեստական ու գիտական երկերով, իր գրական դպրոցով։ Եռակի մեծություն է նա իր թողած գեղարվեստական, թարգմանական, գրականագիտական – քննադատական հարուստ ժառանգությամբ, որն արժանի է խոր ու համակողմանի ուսումնասիրության և արժևորման՝ արդի գրականագիտության նվաճումների դիրքերից ու գիտական ստույգ չափանիշների կիրառումով։

Այսօր խոսելով Պարույր Սևակի մասին գրականագետներն ու գրասերները դիմում են նույնիսկ անհարկի ծայրահեղությունների՝ հայտարարելով, թե Պարույր Սևակն է մեր ամենամեծ բանաստեղծը, որովհետև նա մեծ մտածող ու փիլիսոփա է… բանաստեղծության մեջ: Հասկանալի է որ մարդկանց այս տեսակի համար Պարույր Սևակ իրական բանաստեղծը մնում է գրեթե անմատչելի: Մինչդեռ Պարույր Սևակ երևույթը անակնկալ հայտնված երկնաքար չէ, այլ մեր ժողովրդի գեղարվեստական ու գիտական մտածողության օրինաչափ զարգացման արդյունք։ Ուստի նրա մասին խոսողը գոնե նվազագույն չափով տեղյակ պիտի լինի մեր բանաստեղծական մտածողության զարգացման ողջ ընթացքին, հասկանա` ի՛նչ ենք ունեցել Պ․ Սևակից առաջ, որպեսզի ճիշտ արժևորվի նաև Պ․ Սևակն ինքը՝ գրական ու գիտական վաստակով։

Ամեն մի գիտական աշխատանք սկսվում է փաստի հայտնաբերումից. սա վերաբերում է նաև պատմական փաստին, որը պատմագիտական հետազոտության հիմքն է։ Այն ծագում է լատ. factum (գործ, գործողություն) բառից:

«Պատմական փաստ» հասկացությունը էվոլյուցիա է ապրել՝ Անտիկ դարաշրջանի պատմիչներ Հերոդոտոսից, Քսենոփոնից, Թուկիտիդեսից, Պոլիբիուսից, Պլուտարքոսից մինչև մեր օրերը: Նրանք պատմական փաստի հանդեպ իրենց նոր սկզբնավորվող մեթոդաբանական մոտեցումների միջոցով փորձել են ներկայացնել անցյալի կամ իրենց ժամանակակից իրական ու ճշմարիտ, իսկ երբեմն նաև՝ առասպելախառն պատմությունը: Հասկանալի է, որ վերջինիս պարագայում դժվար է խոսել պատմական փաստի ճշմարտացի լինելու մասին: Հին Հունաստանի և Հին Հռոմի պատմիչները իրենց ժամանակի մեջ հստակ պատկերացում չեն ունեցել պատմական նյութերի վերաբերյալ և փորձել են տարբեր մոտեցումներով ու մեթոդներով մեկնաբանել դրանք:

Հետագա դարերում պատմական փաստերի և նյութերի վերաբերյալ իմաստային ու բովանդակային ընկալումներն ու գիտելիքները զարգացում ստացան միայն Վերածննդի, Ռեֆորմացիայի ու Լուսավորության դարաշրջաններում:

Պարսկաստանում 1907 թվականի հոկտեմբերին տեղի ունեցած սահմանադրական բարեփոխումներից և Օսմանյան կայսրությունում 1908 թ. հուլիսյան հեղաշրջումից հետո նկատելիորեն ընդլայնվեց ՀՅ Դաշնակցության քաղաքական դերակատարությունը Իրանի ու Թուրքիայի ներքաղաքական գործընթացներում։

Այս սկզբունքորեն նոր կացության մեջ, երբ Կ. Պոլիսը հայտնվել էր հեղափոխական կարգախոսներով քողարկվող միջազգայնականության պրոֆանացիայի մթնոլորտում, պարսիկ սահմանադրականները մտածում էին հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանն իրական աջակցություն ցուցաբերելու մասին։ Նման իրավիճակում հենց Պարսկաստանն էր դառնում քաղաքական այն գործելադաշտը, որը նախընտրելի էր ինչպես Ռուսաստանից, այնպես էլ եվրոպական երկրներից ժամանող հեղափոխականների համար։ Անշուշտ, Թեհրանում հակահեղափոխականների ժամանակավոր հաղթանակից գրեթե մեկ տարի անց՝ 1908 թ. հուլիսին թուրքական «Հուրիեթի» առաջ բերած ոգևորությունը որոշակի ազդեցություն էր գործում հակաշահական դիմադրության նոր կենտրոնի վերածված Թավրիզի պաշտպանների վրա։ Բայց հետագա իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ նրանց համար նույնպես «թուրք ընկերներից» լուրջ օգնություն ակնկալելն անիմաստ է և նույնիսկ վտանգավոր։ Պատճառն այն է, որ 1905-1907 թվականներին թուրքական զորքերը հասցրել էին ռազմակալել Պարսկաստանի սահմանամերձ գավառները, իսկ 1908-1909 թվականների ձմռանը հակահեղափոխականների կողմից պաշարված Թավրիզում թուրքական հյուպատոսը փորձում էր իր կողմը գրավել ապստամբների առաջնորդ Սաթթար խանին։ Բայց քանի որ դաշնակցական Եփրեմ Դավթյանի ոչ մեծ զորաջոկատի 1909 թվականի փետրվար-հունիսյան արշավանքի ծանրությունը հիմնականում ընկավ հայ մարտիկների ու մի խումբ կովկասցիների ուսերին, բռնակալ շահից ազատված Թեհրանը վերականգնեց իր առաջնությունը, իսկ Թավրիզը համաիրանյան պայքարից շեղելու փորձերը փակուղի մտան։ Առավել ևս, որ Թեհրանի մատույցներում Եփրեմ Դավթյանի զորաջոկատին միացավ նաև բախտիարների ցեղախմբի հակաշահական տրամադրություններ ունեցող հատվածը։ Ուստի ի տարբերություն Թուրքիայում բանակի միջոցով կազմակերպված պետական հեղաշրջման՝ Պարսկաստանում հեղափոխական կերպարանք ստացող պայքարը արժանացավ միջազգային հեղափոխական շրջանակների ավելի մեծ ուշադրությանն ու աջակցությանը։

Ներկայումս Իրանում ընթացող ներքաղաքական գործընթացների լույսի ներքո արդիական նշանակություն է ձեռք բերում ինչպես Սահմանադրական հեղափոխության հարուստ փորձի, այնպես էլ նրանում ակտիվ մասնակցություն ունեցած հայ հեղափոխականների գործունեության համակողմանի ուսումնասիրությունը։ Կարևոր է նաև Իրանի նման բազմազգ երկրի առաջընթացը ներքին միասնության ու տարածքային ամբողջականության պահպանման հետ զուգորդելու պարսկական նուրբ աշխատակարգերի քննությունը։ Խիստ ուսուցողական առաջադրանք է տարբեր ազգեր ներկայացնող հեղափոխականների՝ Իրանի պետականությանն ու ժողովրդին ցուցաբերած աջակցության պրոցեսում կողմերից յուրաքանչյուրի ունեցած ակնկալիքների բացահայտումը։ Քանզի ներկայումս ներքաղաքական լուրջ գործընթացների շեմին կանգնած Իրանում նկատվում են ինչպես Սահմանադրական հեղափոխության առաջին տարիները հիշեցնող սուր կատակլիզմներ, այնպես էլ ժամանակի պահանջներով թելադրվող՝ խաղաղ ու անցնցում բարեփոխումների հնարավորություններ։

Կանտի իմացաբանությունը շարունակում է բանավեճերի տեղիք տալ. ընդ որում՝ վիճահարույց են մնում թե՛ այն հերքող, թե՛ հաստատող տեսությունները: Արդի նատուրալիզմը, օրինակ, մերժելով Կանտի ճանաչողության տեսությունը, թողնում է հարցեր, որոնց հիման վրա ժամանակակից որոշ փիլիսոփաներ, ինչպես, օրինակ՝ Թոմ Ռոքմորը, հերքում են հենց նատուրալիզմը՝ Կանտի իմացաբանությունը համարելով տակավին արդիական:

Հայաստանի երկնակամարում սպառնալից կերպարանք ստացող թուրքական վտանգի առարկայացման պայմաններում անվտանգության միջազգային երաշխիքներ ստանալու հետ մեկտեղ մենք պետք է լուծենք նաև հակառակորդի ագրեսիվ թափանցումների ենթահողի վերածվող ներքին ձևախեղումները հաղթահարելու խնդիրը։